پ: تعریف کاربردی هوش

در تعاریف کاربردی، هوش پدیده ای است که از طریق تست‌های هوش سنجیده می‌شود و شاید عملی­ترین تعریف برای هوش نیز همین باشد. فرانسیس گالتون انگلیسی (پیرو رهیافت روان سنجی) در کتاب خود، « نبوغ ارثی (۱۸۶۹) »، این نظر را مطرح کرد که توانایی‌های ذهنی انسان قابل اندازه ­گیری است. بر اساس این نظریه، بینه و سیمون آزمونی برای اندازه گیری هوش طراحی کردند (صادقی، ۱۳۸۸)

۲-۱-۲ هوش از منظر دانشمندان مختلف

• هوش از دیدگاه ثرندایک^[۶]: ثراندایک اندیشه”یک عنصر مشترک مجرد” در هوش را رد کرد و در عوض به فرض تعداد زیادی از توانایی‌های اصلی که در اعمال مختلف هوش در گیرند پرداخت و همچنین وی عنوان کرد که امکان دارد این توانایی­ ها با ارتباط عصبی در مغز پیوند داشته باشد. ‌بنابرین‏ بر عکس اسپیرمن، ثرندایک یک هوش را شامل انبوهی از عوامل می­دانست که در هر یک تا حدودی عنصر توانایی وجود دارد (ثرندایک، ۱۹۳۷؛۲۷۸).

نظزیه ثرندایک در حقیقت یک نظریه جز نگر از توانایی ذهنی است. ثرندایک تأکید داشت که بسیاری از عناصر در یک فعالیت ذهنی معین، اشتراک دارند. لذا ‌می‌توان از آن­ها در طبقات گوناگون استفاده کرد مثلا ‌می‌توان آن­ها را به گروه ­های معانی کلامی، استدلال ریاضی، درک مطلب، درک بینایی و غیره تقسیم کرد (همان منبع).

ثراندایک هوش را به سه دسته تقسیم کرد:

الف. هوش انتزاعی: این نوع ازهوش با اندیشه و نهاد سروکار دارد، درک روابط اجزا و پدیده ­ها با این نوع هوش ارتباط دارد. توان درک نظریه ­ها، ریاضیات و. . . ‌به این نوع هوش مرتبط است.

ب. هوش مکانیکی: به ویژگی­هایی ارتباط دارد که به بهره گیری مؤثر از این ابزارها و انجام اعمال و فعالیت­ها مربوط می­ شود. افرادی که از نظر انجام فعالیت‌ها و مهارت‌های عملی بازده خوبی دارند از هوش مکانیکی برخوردارند.

پ. هوش اجتماعی: به توانایی‌های فردی که ایجاد روابط اجتماعی مناسب را میسر می­سازد اطلاق می­ شود (ثرندایک، ۱۹۳۶؛۲۳۱).

• • هوش از دیدگاه چارلز اسپیرمن: چارلز اسپیرمن (۱۸۶۳-۱۹۴۵) روانشناس انگلیسی به تشریح مفهومی هوش پرداخته است که آن را هوش عمومی با عامل نامیده است. او پس از بررسی تعدادی از آزمون‌های استعداد روانی متوجه شد که امتیاز این آزمون­ها به نحو قابل ملاحظه­ای به یکدیگر شبیه هستند. کسانی که نمره خوبی در یک آزمون شناختی کسب کرده‌اند در سایر آزمون­ها نیز نتایج خوبی به دست آورده­اند و بر عکس. اسپیرمن نتیجه گیری کرد که هوش یک قابلیت شناختی عمومی است که قابل ارزیابی و کمی شدن ‌می‌باشد (اتکینسون، ۱۳۸۴؛۸۳).

• • هوش از دیدگاه بینه، سیمون: بینه، سیمون (۱۹۱۶) هوش را قضاوت، عقل سلیم، شعور علمی، ابتکار، استعداد، انطباق خود با موقعیت­های مختلف، به خوبی قضاوت کردن، به خوبی درک کردن، به خوبی استدلال کردن، قضاوت درست در برخورد با مسائل تلقی می‌کنند، روانشناسان دیگر هوش را توانایی تفکر انتزاعی، توانایی یادگیری، استعداد حل مسأله یا توانایی سازگاری با موقعیت­های جدید می­دانند (بینه و سیمون، ۱۹۱۶؛۳۶).

• هوش از دیدگاه رابرت استرنبرگ: استرنبرگ (۱۹۸۰) روانشناس معروف، هوش را بدین صورت تعریف می­ کند: هوش عبارت است از فعالیت ذهنی در جهت انطباق با محیط واقعی مربوط به زندگی شخص یا انتخاب و شکل دهی آن. با وجودی که او با گاردنر موافق است که هوش، بسیار فراتر از یک قابلیت منفرد و عمومی است اما عقیده دارد که برخی از انواع هوش­های گاردنر بهتر است به عنوان استعداد­های فردی در نظر گرفته شوند. آنچه استرنبرگ هوش موفق نامیده، از سه عامل متفاوت تشکیل شده است:

الف. هوش تحلیلی: این مؤلفه‌ به قابلیت ­های حل مسئله اشاره می­ کند.

ب. هوش مولد: این جنبه از هوش قابلیت برخورد با شرایط جدید با بهره گرفتن از تجربیات گذشته مهارت‌های فعلی است.

پ. هوش عملی: این عنصر به قابلیت انطباق و وفق پذیری با یک محیط در حال تغییر اشاره می­ کند (استرنبرگ و همکاران، ۲۰۰۰).

استرنبرگ که نظریه خود را در دهه ۸۰ میلادی مطرح کرده به اجزای عملیاتی و اجزای کسب معلومات در هوش اشاره می­ کند و بر این اساس وی نیز هوش را انواع هوش کلامی، هوش کاربردی و هوش اجتماعی تقسیم می­ کند.

الف. هوش کلامی: در این نوع هوش فرد به سرعت مطلب را می‌خواند و می­فهمد و در سخن گویی، واژگان بیشتر و دقیقتر به کار می­برد.

ب. هوش کاربردی: با بهره گرفتن از این نوع هوش، فرد هوشمند موقعیت‌ها را خوب بررسی می­ کند و مسائل خود را به نحو مطلوب و موفقیت­آمیز حل می­ کند.

پ. هوش اجتماعی: فرد هوشمند با این نوع از هوش، افراد را آن کونه که هست می­پذیرد، پیش از سخن گفتن می­اندیشد و رفتار و کردارش با سنجیدگی و ژرف نگری همراه است (استرنبرگ، ۱۹۹۹؛۷۸۱).

• • هوش از دیدگاه وکسلر: وکسلر (۱۹۵۸) هوش را به عنوان یک استعداد کلی شخص برای درک جهان خود و برآورده ساختن انتظارات آن تعریف کرد. ‌بنابرین‏ از نظر وی هوش شامل توانایی­ ها فرد برای تفکر منطقی، اقدام هدفمندانه و برخورد مؤثر محیط است. علاوه بر این او تأکید کرد که هوش کلی را نمی­ توان با توانایی رفتار هوشمندانه معادل دانست، بلکه باید آن را به عنوان جلوه­های آشکار شخصیت به طور کلی تلقی کرد. از نظر وکسلر هوش می­توانداجتماعی، علمی یا انتزاعی باشد و نمی­ توان آن را از ویژگی­هایی مانند پشتکار، علایق و نیاز به پیشرفت مستقل دانست (پاشاشریفی، ۱۳۷۶، ۳۷).

• • هوش از دیدگاه ترستون: ترستون^[۷] (۱۹۳۸) بر خلاف اسپیرمن معتقد است که نوعی از هوش به عنوان هوش کلی وجود ندارد، بلکه هوش از انواعی از استعدادهای روانی تشکیل یافته است که شامل هوش کلامی، استعداد عددی، درک روابط فضایی، درک معنای کلامی، حافظه، استدلال و ادراک می­ شود. هوش کلامی روابط بین واژگان و استعداد عددی سرعت و دقت در عملیات حساب را شامل می­ شود. درک روابط فضایی به استعداد پی بردن به بازشناسی و همگونی شکل‌ها به یاری بینایی اطلاق می­ شود. منظور از درک معنای کلامی، به خاطر سپردن واژه­ های منحصر به فرد است. منظور از حافظه، حفظ کردن هر گونه طرح و نقشه سفر و قطعه یا اعداد و ارقامی به صورت طوطی وار است و ادراک عبارت است از تمیز دادن اختلاف­های اندازه، شکل، طول و عرض یا جای خالی واژه ­ها و اندام­ها در شکل­ها (ترستون، ۱۹۳۸).

• هوش از دیدگاه هوارد گاردنر: یکی از جدیدترین ایده­ ها، نظریه هوش چندگانه هوارد گاردنر (۱۹۸۳) است. گاردنر به جای تمرکز بر تحلیل امتیاز آزمون­ها، عقیده دارد که مقدار عددی هوش انسان، بیانگر دقیق و کامل توانایی‌های او نیست. آدمی برای هر مسأله خاص هوش مربوط به آن مسأله را به کار می­برد. نظریه او هفت هوش مختلف را بر پایه مهارت ­ها و توانایی­هایی که در فرهنگ­های مختلف ارزش گذاری ‌شده‌اند، توصیف می­ کند.

الف. هوش زبانی یا کلامی ب. هوش موسیقی پ. هوش منطقی یا ریاضی ت. هوش فضایی ث. هوش حرکات بدنی ج. هوش اجتماعی چ. هوش درون فردی یا مهار نفس (رفیعان، ۱۳۸۹، ۳۰).