گفتار دوم: اقسام و تقسیمات پیشگیری
تقسیماتی که ار پیشگیری می‌شود هر یک تصویر متفاوتی از یک واقعیت را نشان می‌دهد اما آنچه باعث جدایی هر یک از دیگری می‌شود در سه عامل قابل جستجو است و هر یک از این عوامل به دلیل آثار عملی متفاوتی که به همراه می‌آورند می‌توانند موضوع سیاست‌ها یا رویکردهای متفاوتی در پیشگیری از جرم قرار گرفته و در ارزایبی نهایی مسبب ترجیح یکی به دیگری گردند. چنانچه مثلاً در تقسیم پیشگیری به پیشگیری طریقی و وضعی شیوه دخالت و جلوگیری از وقوع جرم مورد توجه است.
در حالی که در تقسیم پیشگیری ، به پیشگیری مستقیم(کنشی) و غیر مستقیم(واکنشی) مرحله دخالت یا زمان اقدام برای پیشگیری مورد نظر است و یا در صورتی که محل یا زمینه یا موضوع دخالت، خود مرتکب یا شرایط و عوامل بر او باشد. در این صورت به آن پیشگیری مرتکب مدار گفته می‌شود مانند پیشگیری اصلاحی، اعم از اصلاحات فردی و اجتماعی اما اگر زمینه و محل دخالت ، بزه دیده باشد به آن بزده دید مدار گفته می‌شود مانند پیشگیری وضعی.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

به عبارت دیگر، در جرم شناسی پیشگیرانه با عنایت به معیارهای مختلف، پیشگیری را به اقسام مختلف تقسیم بندی کرده‌اند که گاه معیار این تقسیم بندی موضوع پیشگیری و گاه ماهیت اقدامات پیشگیرانه است. بدیهی است این طبقه بندی‌ها مطلق نیست و در عمل می‌تواند با یکدیگر ترکیب و تلفیق شود. این تقسیمات گاه مشمول برداشت مضیق و گاه مشمول موسع در پیشگیری است که گاهی با یکدیگر تداخل نیز دارند که در این گفتار به منظور آمادگی ذهنی به گونه‌هایی از این تقسیمات اشاره می‌گردد.
بند اول ـ پیشگیری انفعالی و پیشگیری فعال
پیشگیری انفعالی همان هشدار دادن و اخطار دادن به جامعه برای جلوگیری از قربانی شدن و بزه دیدگی است. هشدار دادن به جامعه برای مصون سازی خود در مقابل جرم یک تکنیک و روش برای جلوگیری از جرم است.
بنابراین اخطار دادن در مورد جرم همراه با اقدامات عملی نیست یعنی از وقوع جرم جلوگیری نمی‌کند در حالی که پیشگیری فعال در جهت جلوگیری از جرم یا بزه عملاً اقدامات مثبت و موثر انجام می‌دهد. نکته مهم دیگر اینکه در پیشگیری انفعالی به دادن هشدار کفایت می‌شود و این هشدار به کسانی داده می‌شود که بالقوه استعداد قربانی جرم واقع شدن را دارند. در واقع پیشگیری انفعالی یک نوع اطلاع رسانی به بزه دیدگان جرم است. مثل اطلاع رسانی از طریق وسایل ارتباط جمعی، شاید بتوان گفت که این نوع پیشگیری یک نوع پیشگیری از قربانی جرم واقع شدن است در حالیکه در پیشگیری فعالی اقدامات جامعه عملی می‌گردد.
بند دوم ـ پیشگیری بزه دیده مدار و مرتکب مدار
این تقسیم بندی بر اساس اینکه نقطه اتکاء و اعمال سیاست پیشگیری ، مجنی علیه باشد یا خود مرتکب به دو نوع پیشگیری مبتنی بر بزه دیده و مبتنی بر مرتکب تقسیم می‌شود که نوع اول ضرورتاً ابتکاری(کشی) است اما نوع دوم می‌تواند به دو صورت ابتکاری(کنشی) یا عکس العمل(واکنشی) از وقوع جرم باشد.
بند سوم ـ پیشگیری سه مرحله‌ای بر اساس الگوی پزشکی
این تقسیم بندی که منسوب به براتینگهام^[۷۳] و فاوست^[۷۴] (۱۹۷۶) می‌باشد، ملهم و برگرفته از پیشگیری و درمان بیماری‌های همه گیر است. این پیشگیری به پیشگیری اولیه^[۷۵]، پیشگیری ثانویه^[۷۶] و پیشگیری ثالث یا نهایی^[۷۷] تقسیم می‌گردد، دو نوع اول و دوم فعلی و ابتکاری و قبل از ارتکاب جرم به کار می‌رود و نوع سوم عکس العملی و پس از ارتکاب جرم است.^[۷۸]
الف ـ پیشگیری اولیه
پیشگیری اولیه متضمن تدابیر و اقداماتی است که به دنبال سالم سازی محیط طبیعی و اجتماعی و تغییر اوضاع و احوال و شرایط جرم زا است. این پیشگیری در صدد آن است تا با بهبود شرایط زندگی افراد از بزهکاری جلوگیری نمایند.^[۷۹]
از این رو اتخاذ تدابیری مناسب در زمینه‌هایی مانند فقرزدایی، اشتغال، مسکن و بالا بردن سطوح درآمد افراد نمونه‌هایی از این پیشگیری است. پیشگیری اولیه همان مبارزه با به وجود آمدن میکروب و جلوگیری از شیوع آن در جامعه است، به روشی که در علوم پزشکی مرسوم است.
پیشگیری اولیه در زمینه جلوگیری از اعتیاد به مواد مخدر شامل تدابیر و اقداماتی است که سبب می‌شود تا زمینه‌های مساعد برای گرایش به اعتیاد با کاهش مواجه شود. اقداماتی مانند: آموزش لازم به شهروندان درباره خطرها و مشکلات ناشی از استفاده مواد مخدر و تغییر نگرش مردم نسبت به این موا از جمله جلوه‌های این پیشگیری به شمار می‌روند.^[۸۰]
در این مرحله از پیشگیری که بیش از مراحل دیگر بر آن تأکید می‌شود سعی بر آن است که از عوامل بازدارنده^[۸۱] اعم از ارشاد فرهنگی مذهبی و اقدامات بهداشتی و اجرایی طوری استفاده شود که موثر باشند و مانع آشنایی افراد به مواد مخدر شوند. مرحله آشنایی زمانی است که در طی آنف شخص مواد مخدر و روان گردان را برای اولین بار مصرف می کند و به این ترتیب ، با مواد زیان آور که بعدها او را بسیار رنج خواهد داد و زندگی او را به تراژدی و کابوس مبدل خواهد کرد آشنا می‌شود.
در این مرحله اقدامات و آموزش‌های اقشار مختلف به ویژه گروه های آسیب پذیر به نحوی باید صورت گیرد که افراد هرگز تمایلی به مصرف مواد مخدر از خود نشان ندهند، همانطور که تمایلی به مأکولات حرام از جمله گوشت مرده ندارند، برای انجام پیشگیری اولیه باید با بهره گرفتن از روش های سه گانه حذف بیماری زا (مواد مخدر) کنترل شرایط محیطی(سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی) و تقویت مقاومت میزبان(برد معتاد) اقدام نمود.^[۸۲]
بدین ترتیب، پیشگیری اولیه از اعتیاد بر روی مسائیل از قبیل عدم دسترسی به مواد مضره اعتیاد آور ، دور ماندن از استرس‌های روانی، فراهم کردن مراکز و وسایل و محیط‌های ورزشی و تفریحگاه آموزش خانواده و جلوگیری از گسسته شدن رشته‌های سنتی خانوادگی، آموزش‌ اطلاعات اساسی درباره مواد مختلف و خطرات آنها، ارتقاء سطح علمی، خودداری از رفتارهای تبعیض آمیز و خودداری از طبابت خانگی و خود درمانی با مواد افیونی، اشتغال به کار و پر کردن اوقات فراغت ، یاد دادن مهارت‌های اجتماعی ضروری برای مقاومت در برابر فشارهای دوستان برای استفاده از مواد، ایجاد نگرش‌های منفی نسبت به سوء مصرف مواد، تقویت مهارتهای شناختی لازم برای تشخیص موقعیتهای خطرناک و یا احتراز از آنها، برجسته سازی توانایی و تقویت مهارت تأکید دارد.
ب ـ پیشگیری ثانویه
پیشگیری ثانویه یا دومین همچون پیشگیری اولیه قبل از ارتکاب بزه اعمال می‌گردد. در واقع پیشگیری ثانویه به دنبال شناسایی و جلوگیری از بزهکاری افرادی است که بیشتر از دیگران در معرض هجوم عوامل جرم زا و بزهکاری قرار دارند. مثل مرتکبین و بزه دیدگان بالقوه و دارای حالت خطرناک و مستعد برای حمله به دیگر سخن ، پیشگیری ثانویه یعنی کمک به افرادی که در ورطه مشکلات مصرف مواد مخدر قرار گرفته‌اند.
هدف از انجام پیشگیری ثانویه این است که میزان شیوع مشکل و بیماری را در جامعه کاهش دهد و از طرفی نسبت به تشخیص و درمان معتادان اقدام نمود در حقیقت، هدف این سطح از پیشگیرانه محدود کردن میزان آسیب وارده به فرد یا جامعه تا حد امکان است. پیشگیری ثانویه شامل اقدام‌های پیشگیرنده می‌شود که ناظر به گروه های خاص است که بیم ارتکاب جرم از سوی اعضای آن می‌رود. پیشگیری دومین تا حد زیادی با مفهوم درمان سریع یا به موقع به یک معنی است. این مرحله از پیشگیری، شامل اقداماتی است که به منظور جلوگیری از مصرف مجدد مواد اعتیاد آور توسط شخصی که یکبار این مواد را تحت هر عنوان خواه تفننی، خواه آزمایشی مصرف نموده انجام می‌شود. در اینجا شخص با مواد مخدر و نحوه استعمال آن آشنایی پیدا کرده ولی به طور کامل به این مواد اعتیاد پیدا نکرده است.
معمولاً افرادی که برای پیشگیری دومین در نظر گرفته می‌شوند در مقایسه با کسانی که موضوع پیشگیری نخستین در سنین بالاتری قرار دارند و تعداد قابل توجهی از آنها علاوه بر مشکل سوء مصرف مواد با عواقب ناشی از آن همچون اختلافات خانوادگی، از دست دادن کار، مشکلات جسمی و مالی هم درگیر هستند.
به طور کلی عوامل متعددی افراد را تشویق می‌کند تا احیاناً مواد مخدر را تجربه کنند . در پیشگیری ثانویه به محض اطلاع از مصداق ، باید چاره‌ای اندیشید که این تجربه تکرار نشود. البته از تمام راه های پیشگیری که در مرحله اول به کار گرفته می‌شود می‌توان در این مرحله استفاده کرد. ولی باید شرح حال خوب از بیمار بگیرد و پس از آنکه علت و نوع بیماری را شناخت به انتخاب دارو مبادرت ورزید . بدیهی است صرفاً دور نگهداشتن فرد از مواد مخدر نه تنها او را مصون نمی‌کند بلکه او را به حکم «الانسان حریص علی ما منع» به کوشش در دستیابی به آن ماده حریص تر می‌شود.
به طور خلاصه می‌توان گفت: این گونه پیشگیری در صدد است تا از تبدیل شدن معتادان احتمالی به معتادان واقعی جلوگیری نماید. بدین سان، تشخیص زود هنگام نشانه‌های خطر در شماری از افراد که در آستانه معتاد شدن قرار دارند تاثیر به سزایی بر پیشگیری از اعتیاد دارد.^[۸۳]
ج ـ پیشگیری ثالث یا نهایی(سومین)
پیشگیری نهایی که به آن پیشگیری از تکرار جرم نیز گویند در بر گیرنده‌ی آن دسته از تدابیر است که پس از وقوع جرم و به منظور جلوگیری از بزهکاری درباره افراد اعمال می‌شود. اینگونه از پیشگیری با بهره گرفتن از ساز و کارهای دستگاه عدالت کیفری مانند کیفر زندان تلاش می‌کند تا با رویکردی اصلاحی ـ درمانی از ورود دوباره برهکاران به وادی بزهکاری جلوگیری کند زیرا پیشگیری سومین، کیفر را دارای خاصیت اصلاحی ـ درمانی می‌داند. در این پیشگیری ، با افراد سر و کار داریم که یا مرتکب جرم شده‌اند و یا بزه دیده واقع گردیده‌اند.
هدف از انجام سطح سوم پیشگیری آن است که بتوان به تدمین ، حفظ ارتقای فعالیت بزهکار و بازتوانی او دست یافت. به سخن دیگر، هدف اصلی و مهم در این پیشگیری درمان مرتکبین و جبران خسارت وارده به بزه دیدگان است. ایجاد شبکه حمایتی از معتادان درمان شده، سازمان دهی برنامه گسترده و موثر پیشگیری برای این افراد، جلوگیری از ایجاد اثرات منفی ناشی از محل نگهدای معتادان، جلوگیری از برچسب خوردن معتاد در جامعه، مددکاری و توان بخشی، بازگرداندن سلامت معتاد و سرانجام سازماندهی امکانات و بازتوانی شغلی آنان از جمله مصادیق بارزی است که در این مرحله قرار دارد.
در واقع، در این مرحله تلاش می‌شود به افرادی که ترک اعتیاد کرده‌اند کمک شود تا با اعتیاد باز نگردند. پیشگیری ثالث به معنای بازپروری معتاد است . در این پیشگیری، تلاش می‌شود تا معتاد بتواند به زندگی عادی قبل از اعتیاد برگردد. در این حرله ضمن مقابله با زیاده طلبی معتاد، درمان وی نیز به روش مناسب در دستور کار فرار می‌گیرد تا ترک اعتیاد حاصل شود و معتاد سلامت خود را بازیابد و به جامعه بازگردد که انجمن معتادین گمنام (N.A) به نحوی به این نوع پیشگیری مبادرت می کند.
بند چهارم ـ پیشگیری عام و پیشگیری خاص
الف . پیشگیری عام
پیشگیری عام یک سلسله اقداماتی است که علیه عوامل جرم زا به کار می‌رود . این دسته از تدابیر که به آنها تدابیر پیشگیرانه اولیه از بزهکاری نیز می‌گویند دارای خصیصه‌ی جمعی هستند و هدفشان مبارزه با عوام جرم زای محیط و اطرافیان به طور کلی است.
در رابطه با پیشگیری عام از اعتیاد بعهنوان یک جرم و ناهنجاری از آنجا که عوامل متعددی نظیر عوامل فردی، فرهنگی، خانوادگی، اقتصادی، سیاسی و روانی در ایجاد اعتیاد نقش دارد. بایستی برای پیشگیری از آن روی تمام عوامل فوق الذکر تاکید نمود. مثلاً در عوامل فردی گرایش به اعتیاد، باید به مسایلی چون فشار و ناملایمات روحی و روانی، محرومیت‌ها، نواقص جسمانی و عوامل یگر چون لذت جویی، تقلید و کنجکاوی فرد توجه کرد در حالیکه در عوامل اجتماعی باید بر روی عواملی همچون تبعیضات اجتماعی نابرابری‌ها و عدم وجود عدالت اجتماعی که در گرایش به اغتیاد موثرند توجه نمود. همچنین توجه به عوامل اجتماعی و اقتصادی مثل فقر و بیکاری، تورم و بحران‌های اقتصادی که در ایجاد اعتیاد موثر هستند، لازم و ضروری است.
عوامل فرهنگی نظیر جهل و بی سوادی از دیگر عوامل موثر در اشاعه‌ی فرهنگ اعتیاد است که در پیشگیری عام بسیار مورد توجه است. در واقع مسائل فرهنگی در همه‌ی سطوح اجتماع نقش مهم و اساسی را ایفا می‌نماد. به بیان دیگر نقش تبلیغات و افزایش اطلاعات عمومی و نقش وزارتخانه‌ها، سازمانها و نهادهای دولتی و خصوصی در جلوگیری از وقوع جرم که مهمترین رکن از ارکان پیشگیری عام از اعتیاد است بسیار اهمیت دارد.
ب. پیشگیری خاص
این دسته از تدابیر پیشگیری که به آنه پیشگیری از برهکاری ثانویه نیز می‌گویند. شامل روشها و تدابیر پیشگیری فردی از تکرار جرم است. این تدابیر شامل روشهایی است که کاملاً از پیشگیری جمعی متفاوت است و در قلمرو سیاست جنایی(بالینی) قرار می‌گیرد و هدف آن اصلاح و درمان مجرمین به منظور جلوگیری از تکرار جرم و بازپروری اجتماعی آنان است. در این نوع پیشگیری، ما با انواع روشها و تدابیر درمانی و آموزشی برای رسیدن به هدف‌های فوق مواجه هستیم.
در واقع در پیشگیری خاص، گروه هدف مجرمین بالفعل می‌باشند . پیشگیری خاص ، یعنی اقداماتی به منظور جلوگیری از تکرار جرم که در قالب بازپذیری اجتماعی مجرم صورت می‌گیرد. این نوع از پیشگیری بیش از اینکه مرتکب مدار باشد، مجرم مدار است.
به طور کلی در باب پیشگیری خاص، تلاش می‌شود تا از بازگشت مجدد معتادان جلوگیری شود. در واقع ، محور اصلی بحث در این نوع پیشگیری ، پیشگیری از بازگشت مجدد معتادان است. وقتی فرد معتاد، سم زدایی می‌شود و یا از بازپروری مرخص می‌گردد با عوامل گوناگونی مواجه می‌شود که او را یک وقفه معمولاً نه چندان طولانی به طرف استفاده نابجا از مواد مخدر سوق می‌دهند.
حال در این وضعیت، پیشگیری خاص باید ایفاء نقش کند و با اتخاذ تدابیر لازم از بازگشت مجدد وی به دامن اعتیاد جلوگیری نماید. به طور کلی همه انسانها حتی افرادی که مواد مخدر مصرف می‌کنند، اعتقاد دارند که اعتیاد یعنی نابودی زندگی و هیچ سرانجامی به جز مشکلات فردی، خانوادگی، زندان و مرگ فرا روی معتاد نیست.
بر این اساس، بسیاری از معتادان نیاز شدیدی به درمان و بازیابی سلامت جسمی و روانی و رهایی از چنگال شوم اعتیاد را در درون خود احساس می‌کنند. اما یکی از مشکلاتی که اغلب معتادان و حتی خانواده‌های آنان را از ادامه درمان دلسرد می‌کند بازگشت یا مصرف دوباره مواد مخدر است. فلذا همواره این سوال وجود داشته که برای پیشگیری از بازگشت مجدد معتاد چه باید کرد؟ در واقع، یکی از مصادیق پیشگیری خاص پاسخ به همین سوال مهم است.^[۸۴]
بند پنجم ـ پیشگیری کیفری و غیر کیفری
الف. پیشگیری کیفری و قضایی
این نوع پیشگیری که با به کار گیری ابزارهای حقوق کیفری اعمال می‌شود از طریق ارعاب ، ناتوان سازی و بازپروری به پیشگیری از ارتکاب جرم می‌پردازد. پیشگیری قضایی یا کیفری تداعی بخش گام‌های آغازین در تاریخ حقوق کیفری است که با بهره گرفتن از خصوصیات ارعابی و بازدارندگی مجازات در پی مقابله با جرم و پیشگیری در سطح فری و جمعی بوده است.
با توجه به بند پنج اصل ۱۵۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که «اقدام مناسب برای پیشگیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمان» را از وظایف قوه قظائیه قرار داده است، بند ب ماده یک لایحه پیشگیری از جرم را می‌توان به عنوان نمونه‌ای از این رویکرد ذکر نمود. به موجب این بند «پیشگیری قضایی عبارت است از تدابیر و اقدام‌های دستگاه قضایی در خصوص اصلاح مجرمان و استفاده مناسب از قرارهای تامین و ضمانت اجراها و جلب اعتماد عمومی نسبت به نهادهای عدالت کیفری». این نوع پیشگیری بعد از ارتکاب جرم صورت می‌گیرد و هدف آن جلوگیری از تکرار جرم در آینده است.^[۸۵]
ب. پیشگیری غیر کیفری(وضعی، جامعوی، رشد مدار)
این پیشگیری مجموعه اقدامات غیرکیفری است که پیش از ارتکاب بزه با مداخله در فرایند فعلیت یافتن جرم و وضعیت پیش جنایی در صدد جلوگیری از بزهکاری است. این پیشگیری از نظر ذاتی اقدامی پیشینی است و سه گونه وضعی ، اجتماعی و رشد مدار تقسیم می‌شود.
۱- پیشگیری وضعی
منظور از پیشگیری وضعی این تقسیم بندی همانند سایر تعاریف و تقسیم بندیها مداخلاتی است که برای جلوگیری از وقوع جرم به ویژه از طریق کاهش فرصت‌های ارتکاب جرم و افزایش زحمت و خطر ارتکاب جرم و کنترل وسایل تسهیل کننده جرم طراحی شده است. در تعاریف مختلفی که درباره پیشگیری وضعی از جرم ارائه شده‌اند دو رکن اساسی در پیشگیری وضعی دیده می‌شود، سخت کردن و کاهش امکان ارتکاب جرم و از بین بردن جذابیتهای جرم که محرک فرد به ارتکاب جرم است . فرینگتون وولش در تعریفی مختصر ارکان اساسی پیشگیری وضعی یا موقعیت مدار را این گونه بیان کرده‌اند.
«پیشگیری وضعی به مداخلاتی اشاره دارد که برای جلوگیری از وقوع جرم از طریق کاهش فرصتها و افزایش خطر و دشواری ارتکاب جرم طراحی شده‌اند. پیشگیری وضعی فرایند مشهور گذار از اندیشه به عمل را تحت تاثیر قرار می‌دهد و اقداماتی به عمل می‌آورد تا این فرایند را قطع کند. عوامل موثر در این فرایند از یک سو انگیزه و تمایل درونی مجرم است و از سوی دیگر شرایط پیرامونی وی و اوضاع و احوال موقعیت ارتکاب جرم.