ارتباطات نقطه آغاز کلیه وظایف مدیریتی است. بدون ارتباطات، برنامه ریزی، سازماندهی و کنترل مقدور نیست زیرا درک اطلاعات وانتقال آن ها ممکن نیست. ارتباطات عبارت است از فرایند ارسال اطلاعات از طریق یک شخص به شخص دیگر و درک آن توسط شخص گیرنده یعنی انتقال و سهیم شدن در اندیشه ها و عقاید و واقعیتها به گونه ای که گیرنده، آن ها را دریافت و درک کند. به عبارت دیگر ارتباطات فرایندی است که به وسیله آن افراد در صدد بر‌می‌آیند تا در سایه مبادله پیام‌های نمادین به مفاهیم مشترک دست یابند.

ارتباط سازمانی فرایندی است که مدیران را برای گرفتن اطلاعات و تبادل معنی با افراد فراوان داخل سازمان و افراد در ارگان‌های مربوط به خارج از آن سیستم توانا می‌سازد. انواع ارتباط سازمانی عبارتند از: ارتباطات عمودی در سازمان، ارتباطات رسمی و ارتباطات غیررسمی. ارتباطات عمودی از بالا به پایین با اهداف هدایت، آموزش، اطلاع و ابلاغ دستورات مقامات مافوق به زیردستان می‌باشد و ارتباطات عمودی از پایین به بالا جهت ارائه گزارش، پیشنهاد، ادای توضیحات و درخواست‌های گوناگون می‌باشد. در ارتباطات از پایین به بالا هر گاه زیر دست دریابد مافوق نسبت به پاره‌ای اطلاعات واکنش منفی از خود نشان می‌دهد آن گاه در ارسال آن نوع اطلاعات امساک کرده یا آن ها را تعدیل می‌کند. در ارتباط از بالا به پایین هر گاه مدیران از دادن اطلاعات واقعی و کافی به زیردستان خودداری کنند آن گاه مرئوسان اعتماد خود را نسبت به آنان از دست داده و نمی‌توانند پاسخ‌های صحیح و درستی به پیام‌های ارتباطی آن ها بدهند و این امور باعث تنش‌هایی در سازمان می‌شود (فولادگر، ۱۳۸۴ ، ص ۱۰ ) .

ارتباط رسمی در گروه‌های کوچک رسمی شامل شبکه های همه جانبه، چرخی و زنجیره‌ای هستند. در ارتباط همه‌جانبه همه اعضا می‌توانند آزادانه با هم در ارتباط باشند. در شبکه چرخی رهبر به عنوان کانون و مرکز این ارتباطات فعالیت می‌کند و در شبکه زنجیره‌ای یک زنجیر فرماندهی رسمی وجود دارد. وجود هر یک از این سه شبکه به هدف گروه بستگی دارد. افراد به محض ورود به سازمان بنا بر علل مختلف مانند علایق و سلیقه های مشترک، همفکری‌ها و همدلی ها، الفت و نزدیکی‌ها و غیره با هم رابطه برقرار می‌کنند و شبکه ارتباطات غیر رسمی را تشکیل می‌دهند. ارتباطات غیر رسمی در سازمان گاهی اوقات آنقدر توسعه می‌یابد که ارتباطات رسمی در آن محو می‌شود. در صورتی که ارتباطات غیررسمی با اهداف سازمان در تعارض باشد در راه رسیدن ‌به این اهداف اختلال ایجاد می‌کند و در جو سازمان تنش پدید می‌آورد. هر گاه مدیر این گونه روابط را در راستای اهداف سازمانی ببیند آن گاه باید از آن ها بهره گیرد و هر گاه آن ها را مخالف و بازدارنده ببیند آن گاه باید در توقف این گونه روابط بکوشد تا بتواند تنش‌زدایی کند ( فولادگر، ۱۳۸۴ ، ص ۱۰ ) .

به عبارت دیگر ارتباطات سازمانی فرایندی است که به وسیله آن سیستمی را برای گرفتن اطلاعات و تبادل معانی به افراد و ارگان های مختلف داخل و خارج سازمان راه اندازی می‌کنند. ارتباطات، نظامی برای هماهنگی و یکپارچه سازی و ایجاد زمینه مشترک برای فعالیت سازمان و در نهایت افزایش بهره وری سازمان است.

می‌توان یک سازمان را به بدن انسان تشبیه کرد که مدیریت، سر آن است، یعنی سازمان یک موجود زنده و نظم یافته است. همان‌ طور که بدن انسان برای انتقال پیام های مغز که کی بخورد، کی بخوابد، کی بایستد و … به سیستم عصبی تکیه دارد؛ یک سازمان هم به ارتباطات سازمانی برای رسیدن به اهداف خود نیازمند است. اگر در بدن انسان، اختلال فیزیکی یا عصبی به وجود بیاید یعنی مانعی در راه جریان آزاد پیام ها ایجاد شود، عواقب منفی به دنبال خواهد داشت به همین صورت اگر مشکلی در ارتباطات سازمانی ایجاد شود، باید به صورت سریع و کامل برطرف شود. درک مفهوم ارتباطات سازمانی، اثربخشی کارکنان سازمان را افزایش می‌دهد و کمبود اصول ارتباطات سازمانی باعث ایجاد مشکل در سازمان می‌شود ( داوود آبادی ، ۱۳۸۸) .

از مهم ترین مزایای مهارت های ارتباطی عبارتند از :

کنترل کارمندان:
کنترل کارمندان نیازمند ارتباط پایدار و مؤثر است. اگر نتوانید با افراد زیردستتان رابطه برقرار کنید، توانایی شما در مدیریت محدود خواهد شد و روحیه ی کارکنان را از بین خواهد برد. نیاز به برقراری ارتباط به طور صحیح در زمان‌های مامور کردن، تشویق کردن، درک کردن کارمندان و آموزش دادن به آن ها الزامی است.
ارتباط خوب با کارمندان، به شما فرصت می‌دهد بتوانید آن ها را ترغیب و تشویق کنید و انگیزه ی لازم برای کار را به آن ها بدهید. داشتن مهارت برقراری ارتباط صحیح، از شما مدیری بهتر و کامل تر می‌سازد ( مبینی ، ۱۳۹).

برخورد با افراد خارج از سازمان :
چه برای یک شرکت کار کنید یا یک سازمان یا اداره ی دولتی، باید با افرادی خارج از آن شرکت یا سازمان از طریق تلفن ارتباط برقرار کنید. داشتن مهارت‌های برقراری رابطه، باعث می شود بتوانید در چنین موقعیتی هم خود و شرکتتان را به بهترین شکل به طرف مورد نظر نشان دهید، از اینرو تاثیرگذاری شما دو برابر اهمیت پیدا می‌کند، اول به خاطر تصویری که از شرکت یا سازمان محل کار خود به آن ها نشان می دهید، دوم به خاطر پیشرفت کاری خودتان ( عزیزی ، ۱۳۸۵ ) .
ایجاد اعتماد به نفس :
با پیشرفت مهارت‌های ارتباطیتان، خواهید دید که اعتماد به نفستان نیز رو به افزایش است، از این رو تقویت مهارت‌های ارتباطی می‌تواند جزء استراتژی های طولانی مدت شما برای رسیدن به موفقیت باشد.
بهتر است بدانید که ارتقاء مهارت‌های ارتباطی در جنبه‌های مختلف زندگی شما، فواید و منافع متعدد دیگری نیز دارد ( مبینی ، ۱۳۹۰) .

۱- گروه ها و شبکه ها: فهم گروه ها و شبکه هایی که باعث می شود افراد به منابع دسترسی داشته باشند و در رسیدن به اهداف مشترک همکاری کنند به عنوان قسمت مهمی از مفهوم سرمایه اجتماعی می‌باشد.

۲- اعتماد و یکپارچگی : این بعد از سرمایه اجتماعی به حدودی اشاره دارد که به وسیله آن افراد احساس

می‌کنند که می‌توانند به بستگان، همسایگان، همکاران، رفقا و حتی غریبه ها در کمک به آن ها متکی باشند.

۳- فعالیت گروهی و همکاری :فعالیت گروهی و همکاری ارتباطی نزدیکی با بعد اعتماد و یکپارچگی دارند.

۴- اطلاعات : افزایش دسترسی به اطلاعات به عنوان مکانیزم شناخته شده است.

۵- انسجام اجتماعی : این بعد ارتباط نزدیکی با ۴ بعد قبلی دارد اما بر روابط اجتماعی و پتانسیل دو طرفه آن ها تمرکز دارد.

۶- فعالیت سیاسی وارائه قدرت (دادویک و همکاران ، ۲۰۰۶ ، صص۲۵-۱۸)

• ابعاد سرمایه اجتماعی از نظر هافمن و دیگران (۲۰۰۵)

۱-کانال های اطلاعاتی^[۷۲]: کانال های اطلاعاتی عبارتند از شبکه های اجتماعی در سازمان و مکانیزم هایی هستند که آن ها را با دنیای بیرون متصل می‌کنند کانال های اطلاعاتی آشکارترین مثال از سرمایه اجتماعی تلقی شده و به عنوان فهرست مستقیم و قابل مشاهده از سرمایه اجتماعی در نظر گرفته می‌شوند. همچنین کانال های اطلاعاتی در برگیرنده ساختار رسمی یک سازمان تلقی می‌شوند.

۲- هنجار های اجتماعی^[۷۳]: هنجارهای اجتماعی برای سرمایه اجتماعی در سازمان در نظر گرفته می شود و به عنوان مجموعه ای درونی و عمومی از رفتار مطلوب و قابل قبول برای اعضای شبکه اجتماعی تلقی می شود. هنجار های اجتماعی به عنوان سیستم عقیدتی مشترک هستند که به مشارکت کنندگان اجازه می‌دهند تا ایده های خود را در میان گذاشته و تجارب مشترکی داشته باشند.

۳- تعهدات و انتظارات^[۷۴]: لسر(۲۰۰۰) این بعد از سرمایه اجتماعی را به عنوان تعاملات مثبت تلقی می‌کند که بین افراد در یک شبکه روی می‌دهد. این تعاملات تا حد زیادی مثبت هستند چون سطوح اعتماد و دو جانبگی در آن ها تولید می شود. وجود این تعهدات و انتظارات از آینده در یک محیط سازمانی شکل می‌گیرد که شامل ارتباطات قوی اجتماعی بوده و اگر این روابط وجود نداشته باشند دچار مشکل می‌شوند.(هافمن و شیف ، ۲۰۰۵ ، ص۹۶)

۴-ساختارزیر بنایی اخلاقی^[۷۵]: بعد چهارم از سرمایه اجتماعی ساختار زیر بنایی اخلاقی است. در حالی که حمایت از این بعد به عنوان قسمتی از سرمایه اجتماعی در مبحث مدیریت محدود شده است ولی ‌در مورد آن در مبحث جامعه شناسی حمایت صورت می‌گیرد. ساختار زیر بنایی اخلاقی به عنوان یک ساختار شبکه ای است که به سازمان اجازه می‌دهد که هنجارهای رفتاری را در زمینه تاثیر گذاری سازمان تشویق کند.

۵-هویت^[۷۶]: هویت زمانی روی می‌دهد که افراد خودشان را با یک فرد دیگر یا گروه دیگر از افراد ببینند. (ناهاپیت و گوشال ، ۱۹۹۸ ، ص۲۵۴) . این فرد ارزش ها و استانداردهای سایر افراد یا گروه ها را به عنوان یک چارچوب قیاسی از مرجع تلقی می‌کنند. هویت یک گروه یا به صورت جمعی باعث ارتقای دغدغه فرد ‌در مورد پروسه ها و نتیجه های گروهی شده و ‌بنابرین‏ باعث افزایش و تقویت نرم های گروهی و اهداف جمعی می شود.(هافمن و شیف ، ۲۰۰۵ ، ص۹۷)

• ابعاد سرمایه اجتماعی از دیدگاه والیس و کیلربی

دیدگاه والیس و کیلربی در خصوص ابعاد سرمایه اجتماعی و ریز متغیرهای آن در ۴ قسمت، منابع و اشارات، زمینه، عوامل پویا، عناصر مشترک به شرح زیر می‌باشد:

جدول ۲-۲: ابعاد سرمایه اجتماعی از دیدگاه والیس و کیلربی منبع: (والیس و کیلربی ، ۲۰۰۴ ، ص۲۴۱)

بعد شناختی
بعد ساختاری

هنجارها، ارزش ها، دیدگاه ها و عقاید

نقش ها، قوانین، شبکه ها و سایر روابط میان فردی، روندها و روش ها

منابع و اشارات^[۷۷]

فرهنگ مدنی^[۷۸]

سازمان اجتماعی

زمینه^[۷۹]

اعتماد، یکپارچگی، همکاری، بذل و بخشش^[۸۰]

ارتباطات افقی و عمودی

عوامل پویا^[۸۱]

انتظاراتی که منجر به رفتار ناشی از همکاری می شود و این مسئله به نوبه خود مزایا و منافع دو جانبه دارد

عناصر مشترک^[۸۲]

• ابعاد سرمایه اجتماعی از دیدگاه پاکستون^[۸۳]

سرمایه اجتماعی را متشکل از دو بعد می‌داند:

۱- پیوندهای عینی میان افراد: یعنی ساختار شبکه ای عینی که افراد را به یکدیگر مرتبط کند، این مؤلفه‌ نشان می‌دهد که افراد در فضای اجتماعی به یکدیگر مربوطند.

1. نوع ذهنی پیوند: یعی پیوندهای میان افراد باید دارای وِیژگی خاص باشد، دو جانبه، مورد اعتماد، و مستلزم احساس مثبت (پاکستون ، ۱۹۹۹ ، ص۹۳).

• ابعاد سرمایه اجتماعی از دیدگاه ناهاپیت و گوشال

ناهاپیت و گوشال، سرمایه اجتماعی را مجموعه منابع بالقوه و واقعی به کار گذاشته شده در درون شبکه ای از روابط یک فرد یا واحد اجتماعی، قابل دسترس از طریق آن ها، و نشأت گرفته از آن ها تعریف می‌کنند. ناهاپیت و گوشال با رویکرد سازمانی جنبه‌های مختلف سرمایه اجتماعی را در سه طبقه جای می‌دهند : ساختاری، رابطه ای و شناختی (ناهاپیت و گوشال ،۱۹۹۸ ، ص۲۴۶) این روابط، یک ساختار اجتماعی جدید، شبکه جدیدی از روابط جمعی و گروهی و فرآیندهای تولید دانش جدید در بین عاملان ایجاد می‌کنند. در ادامه، هر کدام از این ابعاد به تفصیل تشریح می‌شوند.

۱- بعد ساختاری^[۸۴]

بعد ساختاری سرمایه اجتماعی اشاره به الگوی کلی تماسهای بین افراد دارد؛ یعنی شما به چه کسانی و چگونه دسترسی دارید(برت ، ۱۹۹۲).مهمترین جنبه‌های این بعد عبارتند از روابط شبکه ای بین افراد؛ پیکر بندی شبکه ای و سازمان مناسب (ناهاپیت و گوشال ، ۱۹۹۸ ، ص۲۵۱).

• روابط شبکه ای^[۸۵]

پیشنهاد اصلی تئوری سرمایه اجتماعی این است که روابط شبکه ای امکان دسترسی به منابع ( مثل دانش) را فراهم می‌سازند. روابط اجتماعی، ایجاد کننده کانال های اطلاعاتی هستند که میزان زمان و سرمایه گذاری مورد نیاز برای گرد آوری اطلاعات را کاهش می‌دهند.

• پیکر بندی روابط شبکه ای^[۸۶]

پیکر بندی کلی روابط شبکه ای یک جبنه مهم سرمایه اجتماعی را شکل می‌دهد که می‌تواند ‌بر توسعه سرمایه فکری تاثیر بگذارد. برای مثال، سه ویژگی ساختار شبکه تراکم، پیوند و سلسله مراتب همگی از طریق تأثیر برمیزان تماس یا قابلیت دسترسی اعضای شبکه باعث انعطاف پذیری و سهولت تبادل اطلاعات می‌شوند. برای مثال، برت بحث می‌کند شبکه پراکنده با تعداد تماس های بسیار کم، فراهم کننده مزایای اطلاعاتی بیشتری است. شبکه متراکم از این جهت که فراهم کننده اطلاعات متنوع کمتر با همان هزینه شبکه پراکنده است، شبکه ای ناکار است (برت ، ۱۹۹۲). همچنین، هانسن^[۸۷] پی برده است که پیوندهای ضعیف مانع انتقال دانش

می‌شوند.(هانسن ، ۱۹۹۹ ، ص۸۲)

• سازمان مناسب^[۸۸]

سرمایه اجتماعی ایجاد شده از جمله روابط و پیوندها، هنجارها و اعتماد در یک محیط خاص، اغلب

دلایل اخلاقی: فلاسفه قرن هجدهم میلادی، اراده را منبع هر حق و تکلیفی می­دانستند و معتقد بودند که اراده فرد درباره قراردادها، منبع مستقیم حق و تکلیف و درباره قانون، منبع غیرمستقیم است.این فلاسفه نه تنها اراده را منبع هر حق و تکلیفی می­دانستند، بلکه برای آن ارزش اخلاقی نیز قائل بودند. چون افراد مساوی و آزادند، قراردادهایی که آزادانه و به میل و اراده خود می­بندند، ضرورتاً منصفانه است. و هر مانعی که در راه اجرای اراده افراد به وسیله قانون‌گذار به وجود آید، غیرعادلانه خواهد بود(صفایی، ۱۳۵۵، ص ۱۷۶).

دلایل اقتصادی: در زمینه اقتصاد نیز دانشمندان حاکمیت و توافق اراده را معتبر می­دانستند و می­گفتند که بشر هنگامی می‌تواند ابتکار، کاردانی و شایستگی خود را در فعالیت‌های اقتصادی نشان دهد، که آزادانه قرارداد ببندد و فعالیت‌های خویش را به دلخواه تنظیم کند. تجارت باید مبتنی بر آزادی کامل باشد. تنظیم تجارت از طرف قانون‌گذار، نتیجه ای جز رکود نخواهد داشت. دخالت دولت در اقتصاد،حس مسئولیت، ابتکار شخصی و رقابت را از میان خواهد برد.این دیدگاه، نظریه آزادی خواهان قرن هجدهم میلادی بود. در این دوره، حاکمیت اراده و آزادی قراردادها رونق فراوانی داشت(صفایی، ۱۳۵۵، ص ۱۷۶).

نتایج حقوقی حاکمیت اراده

۱- منبع اصلی تعهدات را قرارداد تشکیل می­دهد.قراردادها منبع اصلی تعهدات به شمار می­روند.منابع غیر قراردادی،اندک و استثنایی­اند. کافی است که به قانون مدنی نظری اجمالی بیفکنیم، خواهیم دید که اکثر مواد قانونی، راجع به قراردادهاست که به وسیله اراده متعاقدین تعهداتی از آن ناشی می­ شود. و تعهدات غیرقراردادی، فقط در زمینه مسؤلیت مدنی همچون: اتلاف و تسبیب وجود دارد.

۲- قسمت اعظم مواد قانونی در زمینه قراردادها، تکمیلی یا تفسیری به شمار می­روند. در این مواد، قرارداد بر قانون مقدم است. هدف اصلی قانون در این است که گفته های دو طرف عقد را کامل و آن را تفسیر کند.پس، جز در موارد استثنایی که پای نظم عمومی در میان است. قانون امری نیست و چهره تکمیلی دارد

۳- در انعقاد قرارداد، اراده انسان نقش اساسی دارد.اشخاص در انعقاد قرارداد یا عدم انعقاد، مخیّرند و نمی‌توان کسی را به انعقاد قراردادی مجبور ساخت.علاوه بر آن،افراد می‌توانند به اراده خود محتوا وآثار قرارداد را تعیین کنند.این آزادی در اصطلاح حقوقی،آزادی قراردادی یا آزادی قراردادها نامیده می­ شود؛واغلب،آن را مصداق اساسی و قسمت عمده اصل حاکمیت اراده می­دانند.به موجب این آزادی، افراد می‌توانند روابط قراردادی خود را بدان­گونه که می­خواهند تنظیم نمایند، و مکلف نیستند از نمونه ­هایی که قانون در اختیارشان گذاشته است استفاده کنند. ممکن است افراد قراردادی ببندند، که جزء هیچ یک از عقود معین پیش­ بینی شده در قانون مدنی نباشد (صفایی، ۱۳۵۵، ص ۱۷۸).

۴- بعد از انعقاد قرارداد اراده متعاقدین باید محترم شمرده شود، و مقامات عمومی حق ندارند آثار قرارداد را تغییر دهند. قاضی نمی‌تواند در قرارداد تجدیدنظر کند. قانون‌گذار نیز باید حتی­الامکان، اراده طرفین قرارداد را محترم بشمارد. فقط، طرفین قرارداد می‌توانند با توافق یکدیگر، آثار قرارداد را تغییر دهند. و این خود قرارداد جدیدی است، که مطابق اصل حاکمیت اراده بسته می­ شود

۵- قرارداد از لحاظ شکلی، جز در موارد استثنایی، تابع تشریفات خاصی نیست. و صرف اراده برای ایجاد قرارداد، کافی است؛ به شرطی که به نحوی از انحاء اظهار شده باشد. امروزه، تعهدات ناشی از عقود رضایی یا قصدی، بسیار بیشتر از عقود شکلی یا تشریفاتی است و به کار بردن لفظ یا نوشته اعم از (سند عادی یا رسمی) جز در موارد استثنایی برای تشکیل عقداصولاً لازم نیست.(صفایی، ۱۳۵۵، ص ۱۷۸).

۶- اصل حاکمیت اراده، اقتضا می‌کند که در تفسیر قرارداد به آنچه طرفین خواسته­اند، توجه شود.الفاظ قرارداد تا حدی معتبرند، که مبین اراده واقعی و باطنی طرفین قرارداد باشد.اگر معلوم شود که مقصود طرفین غیر از آن چیزی است که ظاهر الفاظ و عبارات اقتضا می­ کند، اراده واقعی آنان باید معتبر و ملاک تفسیر قرارداد باشد

در نهایت، مطابق این اصل آنچه از شخص بروز کرده هرگاه بر اراده باطنی تکیه نداشته باشد، پوسته بی مغزی است که هیچ اثر حقوقی ندارد؛زیرا در این فرض، دلیلی برای مقید ساختن انسان آزاد وجود ندارد.

در تمیز حدود و قلمرو تعهد، دادرس در ابتدا باید اراده حقیقی متعهد را جستجو کند.و هرگاه دادرس به یقین نتواند بر آن دست یابد، از راه ظن و تخمین و با توجه به قراین، اوضاع و احوال باید نیت باطنی را تعیین کند،زیرا فقط اراده انسان است که اگر از شخص آزاد صادر شود و به اشتباه آلوده نباشد، منشأ همه تعهدات قرار ‌می‌گیرد (کاتوزیان، ۱۳۷۴، ص۲۲۸).

۷- حقوق و تعهدات اشخاص در برابر یکدیگر،ناشی از اراده خود آنان است.در اعمال حقوقی، اراده به طور صریح و قاطع اثر می­ گذارد و آنچه را که طرفین اراده کرده‌اند،قانون نیز محترم میشمارد.در وقایع حقوقی نیز ضمان اشخاص، ناشی از حکم قانون نیست که بر آنان تحمیل می­ شود.در این زمینه نیز اراده اشخاص، مبنای غیرمستقیم تعهد قرار ‌می‌گیرد.به همین دلیل، رابطه تعهدات غیر قراردادی نیز هیچگاه با اراده آزاد قطع نمی­ شود.چنان که استفاده بلاجهت و اداره فضولی مال غیر،مبتنی بر شبه عقد و مسئولیت ناشی از جرم و شبه جرم،محدود به­صورتی است که یا کار نامشروع به عمد انجام گرفته باشد یا در اثر خطای عامل زیان وارد آید (کاتوزیان، ۱۳۷۴، ص ۳۸).

۸- اعمال ارادی همیشه عادلانه است، و هیچ متعهدی نمی‌تواند ادعا کند که برخلاف عدالت به کاری ملتزم شده است؛ زیرا آنچه به وجود آمده، خواسته خود او است (کاتوزیان، ۱۳۷۴، ص ۳۸).

۲-۱-۲-۳- نظریه­ های اجتماعی

اندیشه جامعه­گرایی و اصیل دانستن جامعه در برابر فرد، از قدیم­الایام در نوشته­ های حکیمان دیده می­ شود (کاتوزیان، ۱۳۶۵، ص ۳۷۲). پیروان نظریه­ های اجتماعی در انتقاد از مبانی حقوق فردی، توافق دارند و هدف قواعد حقوق را تأمین سعادت اجتماع و ایجاد نظم در زندگی اجتماعی افراد می­دانند برخلاف آنچه فردگراها ادعا ‌می‌کنند، از دیدگاه اجتماعی، فرد هیچ حق مطلقی در برابر منافع عموم ندارد.زندگی با دیگران، یک سلسله تکالیف گوناگون برای انسان به وجود آورده است. آزادی او، چه در زمینه ­های سیاسی و اقتصادی و چه در قراردادها، تا جایی لازم­الرعایه است که منافع عموم آن را ایجاب کند. ‌بنابرین‏،می‌توان گفت:

اختلاف دو نظریه حقوق فردی و اجتماعی را باید در این دانست که در نظریه نخست، قواعد حقوق، با تأمین آزادی و تساوی اشخاص، حق و تکلیف را به تراضی آن ها وا می­ گذارد و قرارداد را منشأ اصلی همه روابط قرار می­دهد. ولی در نظریه حقوق اجتماعی، وضع اشخاص به وسیله قوانین و عرف و عادت معین می­ شود،و جنبه امری و اجباری دارد (کاتوزیان، ۱۳۶۵، ص ۳۷۷).

توریسم روستایی یک پدیده بسیار قدیمی است. در این زمینه، ترنر^[۱۰] معتقد است گردشگری روستایی به عنوان یک فعالیت تفریحی- اجتماعی، ابتدا در نیمه دوم سده^ء هجدهم در انگلستان وسپس در اروپا ظاهر شد. قبل از آن هم مناطق روستایی برای فعالیت‌های تفریحی قرار گرفته بود، اما شرکت در این فعالیت‌­های تفریحی محدود به اقشار برتر جامعه بود. تا اوایل نیمه دوم قرن هیجدهم یعنی تا انقلاب صنعتی افراد نسبتاً کمی امکانات و یا حتی میل و تصمیم به سفر و گردشگری داشتند. مسافرت بسیار کند، سخت و اغلب یک مسئله خطرناک بود و مسافرت به روستا­ها یک مسئله دشوار بوده است. تا اینکه در دهه ۱۸۵۰، توسعه خطوط راه آهن، سراسر اروپا و آمریکا را به هم وصل کرده انقلاب صنعتی تحولات قابل توجهی در جوامع بشری به وجود­آورد و سبب توسعه^ء سریع شهر­ها شد. ماشین­‌های بخار، ماشین‌­های خودکار، تأسیسات مربوط به دیگ بخار توأم با کوره‌­های بلند، کارخانه‌­های ذوب و ریخته‌­گری در داخل شهر­ها ایجاد و توسعه یافت. پس از آن مرفولوژی شهری نیز در نتیجه انقلاب صنعتی و استقرار واحدهای تولید­ی دگرگون شد. تقاضا برای نیروی کارگری، نه تنها در افرایش جمعیت شهر­ها مؤثر افتاد، بلکه الگوهای سکونتگاهی را از حالت افقی به عمودی تغییر داد (قادری: ۱۳۸۲ ص: ۱۱۴). ‌به این ترتیب انقلاب صنعتی اگر چه سبب ایجاد برخی مسائل و مشکلات برای جوامع شهری و روستایی شد، ولی موجب گسترش راه ­ها و جاده­ها، وسایل حمل و نقل و توسعه ارتباطات هم در سطح محلی، ملی و بین الملل شد، که این خود موجب افزایش مسافرت­ها و تفریحات به نقاط مختلف جهان از جمله نواحی روستایی شد (رضوانی؛ ۱۳۸۷ ص: ۳۶).

همان‌ طور که گفته شد در بریتانیا و سایر کشورهای اروپایی، گردشگری روستایی در نیمه دوم سده هجدهم شکل گرفت. در این دوره گردشگری روستایی در شکل‌­های مختلف توسعه پیدا کرد به شکل گردشگری انبوه رسید. این توسعه، معلول عواملی نظیر، توسعه فناوری، افزایش اوقات فراغت و افزایش در­آمد قابل مصرف بود. (قادری، ۱۳۸۲ ص ۱۱۴در همان منبع ص ۳۶ ).

‌در بریتانیا و سایر کشور های اروپایی گردشگر روستایی در نیمه دوم قرن هیجدهم شکل گرفت. در این دوره گردشگر روستایی در شکل­های مختلف توسعه پیدا کرد و به شکل «گردشگر انبوه» رسید و این توسعه معلول عواملی نظیر، توسعه فن­آوری، افزایش اوقات فراغت و افزایش در­آمد قابل مصرف بود. اکر چه در ابتدا، تقاضا برای مسافرت و تفریح به نواحی روستایی از طرف مبدأ­های بزرگ شهری همانند شهر پراگ بود. اما بنظر می­رسد گردشگر روستایی از اروپای شرقی که بیشتر حالت روستایی داشت، آغاز شده (در دوره­ای از مسافرت شهر­نشینان با ویژگی­های اجتماعی و فرهنگی) تا از اوپای غربی ( مهدوی، ۱۳۸۳، ص۲۸ ).

در اواخر قرن هیجدهم سفر­های تفریحی که نقطه مقابل سفر­های تجارتی، مذهبی و تحصیلی بود در اروپا رایج شد و ویژگی این سفر­ها نیز تغییر کرد زیرا گردشگران طبقه متوسط که به سراسر اروپا سفر می­کردند افزایش یافته بود و هدف از این مسافرت­ها تحصیل نبود بلکه به منظور بازدید از مناطق دیدنی سفر می­کردند (منشی زاده و نصیری،۱۳۸۱ ، ص۵۱ در ، مهدوی، ۱۳۸۳ ص ۲۹ ).

در قرن نوزدهم گسترش خطوط راه آهن، دسترسی به مناطق روستایی را برای افراد زیادی فرآهم کرد و شروع توسعه صنعت گردشگر سبب گسترش گردشگر روستایی شد. در قرن بیستم، نه تنها تقاضا برای گردشگر روستایی رشد سریعی پیدا کرد، بلکه محدوده فعالیت آن نیز متنوع شد. در فاصله بین جنگ­های جهانی دوم، بسیاری از مردم برای اولین بار از تعطیلاتی بهره مند شدند که هزینه آن پرداخت می­شد و به دلیل توسعه حمل و نقل و سهولت جابجایی راهیابی به روستا آسان شد. در این دوره طبقه متوسط جامعه در گردشگر روستایی کشور خودشان شرکت می­کردند، در حالی که ثروتمندان از گردشگر خارج از کشور بهره می­بردند (رضوانی، ۱۳۸۷، ص ۳۷).

شاید بیشترین تقاضای گردشگر روستایی از سال ۱۹۴۵ اتفاق افتاد که به طور کلی باعث رشد تقاضا در کلیه زمینه ­های گردشگری شد و به تبع آن تقاضا گردشگر روستایی نیز افزایش یافت. و به طور کلی مهمترین عامل موثردر زمینه توسعه گردشگر روستایی، افزایش سریع مالکیت خودرو بود. در بریتانیا سال ۱۹۳۹ تنها دو میلیون اتومبیل در جاده­ها رفت­و­آمد می­کرد که این میزان در دهه ۱۹۹۰ به ۲۲ میلیون دستگاه افزایش یافت، و حجم زیادی از مردم براحتی می­توانستند از حومه­­های شهری بازدید کنند. برای مثال تعداد مسافرت­های روزانه به حومه­های شهری (روستا­های نزدیک شهر) در تعطیلات پایان هفته فصل تابستان در بریتانیا بین سال های ۱۹۶۸ تا ۱۹۷۷ تقریبا دو برابر شد (قادری، ۱۳۸۲، ص ۱۱۶ در مهدوی،۱۳۸۲، ص۳۰).

امروزه در بسیاری از کشورهای جهان توریسم روستایی توجه تعداد زیادی از گردشگران را به خود جلب ‌کرده‌است و به عنوان یکی از مردمی‌ترین اشکال توریسم به شمار می‌آید. چنان که ‌بر اساس گزارش سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD)^[11] در ایالت متحده آمریکا در سال ۱۹۹۳ بیشتر از ۷۰ درصد جمعیت این کشور از انواع تفریحات روستایی برخوردار گردیده‌اند و در بیشتر کشورهای صنعتی جهان نیز چنین وضعیتی وجود دارد. ‌بر اساس بررسی­‌های شبکه تفریحی روستا (CRN)^[12] سال ۱۹۹۴ در انگلستان، تعداد افرادی که به طور روزانه در سال ۱۹۹۳ از مناطق روستایی بازدید کرده بودند بیش از ۹۰۰ میلیون نفر بالغ گردیده است (منشی‌زاده و نصیری: ۱۳۸۱ ص۱، همان منبع ص ۳۰).

۲-۲-۲-۲ -پیشینه تاریخی گردشگر روستایی در ایران

ایران یکی از ده کانون مهم شکل‌گیری تمدن بشری در جهان بوده است و نخستین آثار مدنیت که در این سرزمین کشف شده به هزاره پنجم پیش ازمیلاد مسیح تعلق دارد (WTO در محلاتی، ۱۳۸۰ص: ۲۷۰ در مهدوی، ۱۳۸۲ ص۳۰).

سرزمین ایران با آثار تاریخی، هنری و میراث­های فرهنگی خود به طور قطعی برای جهانگردان عهد قدیم بهترین مقصد محسوب می­شد (رضوانی، ۱۳۸۲، ص ۱۸۹).

چنانچه ورود آریایی­ها در هزاره دوم پیش از میلاد ‌به این کشور و حکومت عیلامی­ها، ماد­ها، هخامنشیان، ساسانیان و … حکایت از ایجاد تمدن پربار و دیرینه در این سرزمین دارد. در عین حال این کشور در طی دوره‌­های مختلف مورد توجه بسیاری از افراد بوده که به منظور­های خاصی از جمله تجارت و داد­و­سند، تفریحی، فرهنگی و … به آن مسافرت می‌­کرده‌اند و همینطور وجود رسوم­های مختلف در این کشور از جمله پناه بردن به طبیعت در ایام مختلف سال به صورت دسته جمعی و گروهی نشان از وجود روحیه گردش و تفریح را در بین مردم این سرزمین داشته است (مهدوی، ۱۳۸۲، صص ۳۰ و۳۱).

در ایران پس از اسلام ‌بر اساس توصیه و تأکید قرآن کریم، نهج البلاغه، روایات و احادیث ائمه (ع) و بزرگان دین، مسلمانان به گردشگری و جهانگردی تشویق و ترغیب ‌شده‌اند. به همین دلیل ‌می‌توان گفت که اسلام تأثیر به سزایی در گردشگری و نحوه مسافرت در ایران داشته است. در این دوره سیاحان زیادی به ایران سفر کرده و از مناطق از جمله نواحی روستایی و عشایری این سرزمین دیدن کرده ­اند، که در کتب تاریخی و سفر نامه­ های مختلف به آن اشاره شده است.

۲-۲-۶-۱)چرخه مدیریت دانش ویگ

به نظر ویگ (۱۹۹۳) سه شرط کسب موفقیت در کسب و کار عبارت اند از: ۱) داشتن کسب و کار (محصولات، خدمات) و مشتریان؛ ۲) منابع (منابع انسانی، سرمایه و تجهیزات)؛ ۳) توانایی عمل. شرط سوم بر چرخه مدیریت دانش تأکید دارد. دانش نیروی اصلی در ایجاد توانایی عمل به طور هوشمندانه است. با بهبود دانش بهتر می‌دانیم که چه کاری را چگونه انجام دهیم. به عقیده ویگ هدف اصلی مدیریت دانش «تسهیل خلق، ذخیره، تسهیم و استفاده از دانش با کیفیت به منظور خلق سازمانی است که به طور هوشمندانه عمل کند». انجام کار هوشمندانه بدین معنی است که باید به وظایف خود با تخصص بیشتر نگاه کنیم؛ یعنی به همان اندازه که باید دانش با کیفیت بالا را به دست آوریم، باید آن را به روش های مختلفی نیز به کار گیریم. کار هوشمندانه «عبارت از به کارگیری بهترین دانش در دسترس است». چرخه مدیریت دانش ویگ شیوه خلق و به کارگیری دانش توسط افراد یا سازمان‌ها را مشخص می‌کند و چهار گام اصلی آن، همان طور که در شکل (۲-۲) نشان داده شده است عبارت از: ۱) خلق دانش ۲) حفظ دانش ۳) تسهیم دانش ۴) کاربرد دانش.

این چرخه دامنه­ای از یادگیری از همه نوع منابع را در بر می‌گیرد: تجربه شخصی، آموزش شغلی یا آموزش رسمی، هم ردیفان، و آگاهی از همه منابع. بدین ترتیب می توان دانش را یا در درون ذهن خود یا به شکل ملموس از قبیل کتب یا پایگاه های داده حفظ کرد. همچنین، دانش می‌تواند به روش های مختلفی با توجه به شرایط و هدف مورد نظر تسهیم و به کار برده شود.

الف) خلق دانش: به فعالیت هایی اشاره دارد که دامنه آن از تحقیق بازار تا ‌گروه‌های نمونه، ‌پیمایش‌ها، هوشمندی رقابتی، و کاربردهای داده کاوی است. خلق دانش پنج فعالیت کسب دانش، تجزیه و تحلیل دانش، ترکیب دانش، مدل سازی دانش و سازماندهی دانش را در بر می‌گیرد:

کسب دانش: خلق دانش می‌تواند از طریق پروژه های تحقیق و توسعه، نوآوری‌های افراد به منظور بهبود روش های کار، آزمایشها، مباحثه منطقی درباره دانش موجود، و استخدام افراد جدید اتفاق افتد. همچنین دانش ممکن است از طریق واردات دانش (دانش تخصصی حاصل از کارشناسان و دستورالعمل های کاری، درگیری در فعالیت های تجاری مشترک برای کسب فناوری، یا انتقال افراد بین واحدها)، و سرانجام از طریق مشاهده دنیای واقعی (انجام بازدید از محل، مشاهده فرایند پس از شروع تغییر) خلق شود.

تجزیه و تحلیل دانش متشکل است از:

استخراج دانش حاصل از مطالب کسب شده (مثل تجزیه و تحلیل رونوشتها و تشخیص موضوعات، گوش کردن به یک موضوع، و انتخاب مفاهیم برای بررسی بیشتر).

خلاصه کردن مطالب استخراج شده (مثل مدل سازی یا نظریه پردازی).

تشخیص الگوهای استخراج شده (مثل تحلیل روند).

توضیح روابط بین اجزای دانش (مثل مقایسه و تحلیل روابط).

تأیید اینکه مطالب استخراج شده با معانی منابع اصلی تطابق دارد (مثل اطمنیان از اینکه معانی از طریق خلاصه کردن، تنظیم کردن، و غیره مخدوش نشده باشد).

ترکیب یا ساختاردهی مجدد دانش: شامل تعمیم مواد تحلیل شده به منظور دستیابی به اصول وسیعتر، تدوین فرضیات برای توضیح مشاهدات، ایجاد سازگاری بین دانش جدید و موجود، و به روز آوری مخزن دانش با ورود دانش جدید می شود.

کدگذاری و مدل سازی دانش: شامل چگونگی نمایش دادن دانش موجود در ذهن ما (برای مثال، مدل‌های ذهنی)، چگونگی تلفیق دانش در درون یک مدل منسجم، چگونگی مستندسازی دانش در کتب و راهنماها، و چگونگی رمزگذاری آن به منظور انتقال آن به مخزن دانش است.

سازمان دهی دانش: سرانجام، دانش برای کاربردهای خاص و طبق یک چارچوب سازمانی معین(از قبیل استاندارها و حوزه ها) سازماندهی می شود. برای مثال، خدمات میز کمک^[۵۳] یا فهرست سؤالات متواتر^[۵۴] روی اینترانت شرکت. این سازماندهی معمولاً با بهره گرفتن از فنون تشخیص موجودی دانش و طبقه بندی آن انجام می شود. برای مثال، فهرست واژگان کلیدی یا حوزه ها، مشخصات موضوع دانش، و راهنمای ترجمه.

ب) حفظ دانش: شامل به خاطر سپردن، انباشت و گنجاندن دانش در مخازن و آرشیو کردن آن می شود. به خاطر سپردن دانش بدین معنی است که فرد دانش (دانشی که یک فرد خاص درک و فهم نموده) را ذخیره کرده یا به خاطر سپرده است. انباشت دانش^[۵۵]در یک مخزن بدین معنی است که یک پایگاه دانش مبتنی بر رایانه ایجاد و همچنین دانش رمز گذاری شده است و امکان ذخیره شدن در حافظه سازمانی را دارد. جای دادن دانش^[۵۶]عبارت از تضمین اینکه دانش بخشی از رویه های کسب و کار است (برای مثال، اضافه کردن به راهنمای رویه ها یا دوره های آموزشی). سرانجام، آرشیو کردن دانش عبارت است از خلق یک کتابخانه علمی و منسوخ کردن دانش کهنه شده یا نامرتبط از مخزن فعال دانش به طور نظام مند. نمونه هایی از دانش شرکت ها عبارت اند از: دارایی فکری، حق انحصاری اختراعات، دانش مستند شده به صورت گزارش‌های تحقیقی، مقالات فنی، یا دانش پنهان که در اذهان افراد موجود است اما ممکن است استخراج و وارد پایگاه یا مخزن دانش شود (نکات راهنما، ترفندهای تجاری، مطالعات موردی، مطالب نمایشی ارائه شده توسط کارشناسان، نظامهای پشتیبانی کاری). بدین طریق، دارایی‌های دانشی ارزشمند سازمان در مخازن یا در ذهن افراد مستند و بدن ترتیب برای مراجعه و استفاده در آینده قابل دسترس می‌شوند.

ج) تسهیم دانش: به اشتراک گذاشتن دانش شامل هماهنگی^[۵۷]، تجمیع و دسترسی^[۵۸]، و بازیابی دانش^[۵۹] می شود. هماهنگی دانش معمولا ً مستلزم تیم‌های همکاری برای ایجاد شبکه ارتباطی به منظور دانستن این نکته است که «چه کسی چه می‌داند». به محض اینکه منابع دانش شناسایی شدند، به صورت سوابق قابل مراجعه برای یک کتابخانه یا مخزن به منظور تسهیل دسترسی و بازیابی بعدی تبدیل می‌شوند. گره‌های نمونه اغلب به منظور رسیدن به اجماع در این باره تشکیل می‌شوند. سپس دسترسی و بازیابی باید قادر به مشاوره به افراد با دانش درباره مسائل دشوار، کسب نظر از کارشناس مربوطه، یا بحث درباره یک مسئله دشوار با یک همکار هم ردیف باشد. به علاوه، دانش می‌تواند به طور مستقیم از مخزن دانش قابل دسترس و بازیابی باشد (برای مثال، استفاده از سیستم پایگاه دانش به منظور دریافت مشورت درباره چگونگی انجام کار یا خواندن یک دانش مستند شده به منظور اتخاذ یک تصمیم).

سازمان‌ها می‌توانند دانش را به روش های مختلفی به اشتراک بگذارند. کارکنانی که دانش مورد نیاز درباره حل یک مسئله خاص را ندارند می‌توانند با افراد دیگر سازمان یا از طریق پیدا کردن کارشناس مرتبط در میان شبکه تخصصی معین شده در سازمان و تماس مستقیم با آن فرد ارتباط برقرار کنند. سپس این کارکنان می ‌توانند همه این اطلاعات را سازماندهی کرده، از کارکنان دانشی مجرب تر بخواهند که روایی محتوای تهیه شده را تأیید کند.

د) کاربرد دانش: روش های کاربرد دانش به شرح زیر است:

– استفاده از دانش مستند شده برای انجام یک فعالیت جاری. برای مثال، تولید محصولات استاندارد، ارائه خدمات استاندارد، به منظور دانستن اینکه چه کسی در یک حوزه مشخص دارای دانش است.

– انتخاب دانش مربوط به کنترل وضعیت. برای مثال، شناسایی فردی که باید با او مشورت کنید. یا می خواهید مسئله را در میان بگذارید.