تربیت اسلامی، به معنای «شناخت خدا به عنوان رب یگانه انسان و جهان و برگزیدن او به عنوان ربّ خویش و تن دادن به ربوبیت او و تن زدن از ربوبیت غیر» (باقری، ۱۳۸۷، ص ۶۱) است.

تعریف عملیاتی: در این پژوهش منظور از تربیت، مجموعه متشکّل از اجزا و عناصری نظیر اهداف تربیت، منابع و ابزارهای شناخت، نقش معلم و شاگرد، روش های تدریس، محتواهای درسی، روش های تدریس، برنامه های درسی و آموزشی، ارزش‌های تربیتی و غیره می‌باشد.

ب- آموزه­های تربیتی

تعریف عملیاتی: منظور از آموزه های تربیتی در این تحقیق، کلیه دستورالعملهای کاربردی و عملیاتی است که از مبانی استخراج می‌گردند و قابلیت اجراء و کاربرد در امر تعلیم و تربیت را دارا است. آموزه های تربیتی با توجه به مبانی (خدا، انسان، دنیا و مرگ) استخراج گردیده و شامل کلیه مسائل مربوط به معلم، شاگرد و موضوع آموزشی و همه لوازم مرتبط کننده این سه محور به یکدیگر از جمله رابطه معلم و شاگرد و شرایط تدریس، مکان تدریس، زمان تدریس، نحوه آماده سازی موضوع و غیره می‌باشد.

ج- مفاتیح الجنان

تعریف مفهومی: نام کتابی است که مرحوم ثقه المحدثین حاج شیخ عباس قمی ـ رضوان الله تعالی علیه ـ (متوفای ۱۳۵۹ ﻫ .ﻕ) تألیف نمود. ایشان با احاطه وسیعی که بر آثار اهلبیت علیهم السلام و کتب دعا و زیارات سابقین داشت و با ذوق سرشار و سلیقه بسیار خوب توانست به واسطه خلوص نیت خویش کتابی تألیف نماید که به سرعت جهانگیر شده و به همه مساجد و خانه ها راه یابد (مکارم شیرازی، ۱۳۸۷). محتوای کتاب مفاتیح الجنان از کتب معتبر نظیر «مهج الدّعوات، فلاح السائل، زهره الربیع، جمال الاسبوع، اقبال» سید بن طاووس متوفای سال ۶۶۴ ﻫ .ﻕ، «مصباح المتهجّد» شیخ طوسی متوفای سال ۴۶۰ ﻫ .ﻕ، «کامل الزیارات» ابن قولویه متوفای سال ۳۶۸ ﻫ .ﻕ، «المصباح» و «البلد الامین» کفعمی متوفای سال ۹۰۵ ﻫ .ﻕ، و … تألیف گشته است که اعتبار منابعی که محتوای مفاتیح الجنان از آن گرفته شده به تفصیل در مفاتیح نوین تألیف مکارم شیرازی (۱۳۸۷) مرقوم گردیده است.

تعریف عملیاتی: در این پژوهش متن دعاهای کمیل، عرفه، ابوحمزه ثمالی از ادعیه کتاب مفاتیح الجنان به عنوان شالوده مطالب قرار داده می شود و از ما بقی کتاب برای توضیح آموزه­های تربیتی و استخراج استلزامات آن استفاده خواهد شد. مفاتیح در نظر گرفته شده برای استفاده در این تحقیق «مفاتیح نوین» می‌باشد که ناصر مکارم شیرازی مفاتیح الجنان را با شیوه ای نوین گردآوری نموده و جمعی از فضلاء از جمله احمد قدسی و سعید داودی در این امر همکاری نموده و هاشم رسولی محلّاتی آن را ترجمه ‌کرده‌است. در پرورش مطالب از منابع ثانویه نیز چشم پوشی نخواهد گردید.

د- دعا

تعریف مفهومی: «درخواست، نیایش، درخواست از خداوند و کلماتی که در اوقات مختلف در مقام استغاثه از خداوند و طلب آمرزش یا درخواست خیر و برکت و برآورده شدن حاجت بخوانند» (عمید، ۱۳۷۶، ص ۶۰۳). «خواندن جمله های مأثور از پیغامبر و امامان در اوقات معین برای طلب آمرزش و برآورده شدن حاجات، نیایش کردن، اسم مصدر: درخواست حاجت از خدا، نیایش، مدح و ثنا، تحیت، درود، سلام، تضرّع» (معین، ۱۳۸۶، ص ۱۲۲۷).

تعریف مفهومی: منظور از دعا در این پژوهش کلیه جملات مأثوره از ائمه اطهار از جمله ادعیه، زیارات، مناجاتها و غیره در کتاب مفاتیح نوین می‌باشد.

پیشینه نظری و تجربی

الف- پیشینه نظری

کیلانی (۱۳۸۹) در کتاب فلسفه تربیت اسلامی در تحلیل مشکلات جهان اسلام ‌به این نتیجه می­رسد که مشکل جهان اسلام، غرب زدگی نظام های آموزشی است. وی می‌گوید: «ما نیاز شدیدی به اسلامی کردن این نظامها داریم و در این راستا نباید تنها به کمیت توجه کنیم بلکه ناچاریم کیفیت را هم در همه فعالیت‌های آموزشی یا معرفتی لحاظ کنیم» (ص۱۰۱). وی وظیفه مسلمان معاصر را شناختن زمانه خود در کنار شناخت میراث مکتوب خود می‌داند. سعید بهشتی در مقدمه کتاب درباره کیلانی می نویسد: او «خواننده را به تدبر و تأمل در آیات آفاقی و انفسی و مطالعه یافته های پژوهشی علوم روان شناسی، عصب شناسی، جامعه شناسی، گیاه شناسی، زمین شناسی، ستاره شناسی و مانند آن فرامی خواند تا از این رهگذر، به صحت و حقانیت آیات قرآن کریم یقین و به آرامش روحی دست یابد. خود نیز چنین می‌کند و با ذکر نمونه ها و شواهد علمی روزآمد و مرتبط، بحث ها را ‌با طراوت می‌سازد و میدان دید و نگاه خواننده را به کرانه های هستی می گستراند و فراخی می­بخشد» (همان، ص۳۳). پس مسلمانان موظف به جهد صدچندان در جهت یافتن نظام تربیتی اسلام هستند، به طوری که بتواند با چالش‌های روز مقابله کرده و بر آن ها پیروز گردد.

امام خمینی رحمه الله علیه در این باره می فرمایند: « اسلام عمیقتر از همه جا و از همه مکتبها راجع به امور انسانی و راجع به امور تربیتی (نظر) دارد که در رأس مسائل اسلام است؛ … ما نمی­توانیم امروز همان‌ طور که انبار می‌کردند از غرب برای ما سوغات می آوردند و در دانشگاه های ما بچه های ما را فاسد می‌کردند، امروز هم بنشینیم که مغزهایی که تربیت غربی دارند برای ما تربیت کنند بچه های ما را. باید تربیت، تربیت قرآنی باشد. قرآن غنی ترین کتاب‌های عالم است در تربیت، در تعلیم و تربیت، منتها متخصص لازم دارد» (۱۳۸۷، ص۱۰۹).

برای تبیین نظریات اسلام در باب تربیت نیاز به تفحص و پژوهش است و پژوهش تربیتی در اسلام، امری منطقی و ممکن می‌باشد. علی رضا صادق زاده قمصری در مقدمه­ای که بر کتاب «روش شناسی تحقیق در تعلیم و تربیت» نوشته عبدالرحمان عبدالرحمان نقیب (۱۳۸۹) نگاشته است در دفاع از امکان پژوهش مسائل تربیتی در اسلام با تکیه بر پیش فرضهای فلسفی و ارزشی، می‌گوید: « به نظر می‌رسد ساختن و پرداختن دیدگاه با رویکردی متمایز در زمینه مباحث روش شناسی پژوهش تربیتی، بر اساس مبانی و ارزش‌های اسلامی، امری به لحاظ منطقی ممکن و در عمل قابل تحقق باشد، بلکه باید اذعان نمود که داشتن موضعی مشخص در مباحث روش شناسی پژوهش، بدون تکیه بر پیش فرضهای فلسفی و ارزشی خاص (چنان که اثبات گرایی در صدد دفاع از چنین داعیه ای بوده است)، اساسا امری غیر ممکن به نظر می‌رسد»(ص۲۵).

وی از قول باقری می‌گوید: «مهمترین نقش دین اسلام تربیت افراد آدمی» است و در ادامه می ­افزاید: « ظرفیت و امکانات آموزه های وحیانی اسلام برای کمک به شناخت و هدایت شایسته فرایند تربیت، بسیار غنی و قابل ملاحظه است؛ زیرا «مدلول صریح بسیاری از آیات و روایات، چگونگی عمل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه معصومین علیهم السلام در مواجهه با توده مردم و حتی کیفیت نزول قرآن که همراه با ملاحظات تربیتی بوده، این مطلب را مسلم می‌سازد که چگونه تربیت شدن و تربیت کردن بخش مهمی از تعالیم وحیانی اسلام را تشکیل می‌دهد»» (همان، ص۲۷).