بخش سوم: رابطه معنویت و ارزش‌های اسلامی

معنویت از منظر اسلام

انسان معاصر، باگذشت چند قرن معنویت ستیزی، در دوران حاضر کارکنان، تشنه و آشفته، همچون قحطی‌زدگان به سنت‌های معنوی و ابعاد عرفانی ادیان پناه آورده و هرکس بخشی از آن را برگرفته و گروهی را گرد خویش آورده است(کلمان^[۴۹]،۲۰۱۰). از دیدگاه اسلام معنویت در چهارچوب دین تعریف‌شده و یک مسلمان باید معنویت خویش را بر اساس دین تنظیم استوار سازد و میزان معنویت فرد را دین وی معین می‌کند، نوع ارتباط چهارگانه‌ی یک فرد مسلمان، یعنی ارتباط با خویشتن، دیگران، محیط و باخدا بر اساس آموزه‌های دین معین می‌گردد (مطهری،۱۳۸۵: به نقل از کاظمی و همکاران،۱۳۹۱). سرچشمه‌ی معنویت اسلامی فطرت و عقل است که بر اساس آیات قرآن کریم و فرموده‌های حضرت محمد(ص) و ائمه‌ی معصومین علیه‌السلام تبیین می‌شود. آموزه‌هایی که در مفاهیم اسلامی برای واژه‌ معنویت به کار گرفته عبارت‌اند از: باطن، حق، عالم معنا، مقام لطف الهی، مفهوم کمال اخلاقی، جمال جان و ذکر خدا(اسهرلوس و جعفری،۱۳۹۰).

ازنظر مسلمانان زندگی معنوی به ترس از خدا و عشق به او مبتنی است. از سوی دیگر تسلیم در برابر اراده خدا و جستجو برای شناخت او که هدف نهایی آفرینش است، مبنای معنویت اسلامی است (وست،۱۳۸۷: به نقل از کاظمی و همکاران،۱۳۹۱). معنویت اسلامی با الگوی آداب اسلامی که ساخته‌وپرداخته‌ی ارکان دین است رابطه‌ تنگاتنگ دارد. ارکان دین، هم‌معنای ظاهری دارد هم‌معنای باطنی. معنای باطنی را تصوف، سنت عرفان اسلامی که شامل بسیاری از آموزه‌ها و اعمال خاص فهم است، شکل داده است، اما چه عام فهم و چه خاص فهم، گوهر معنویت اسلام با توحید پیوند می‌خورد (قربانی،۱۳۸۳). معنویت اسلامی، توجه و اهتمام به باطن تعالیم و آموزه‌های نظری و عملی دین و به طور کلی، توجه به باطن و غیب هستی و پیراستن نفس از تعلق مادیات و آراستن آن به روحانیت احکام و دستورات دین مبین اسلام است(اسهرلوس و جعفری،۱۳۹۰).

عناصر معنویت ساز اسلامی

معنویت در اثر اعمال و رفتار مناسب با دستورات الهی در زندگی انسان پدید می‌آید پاره ای از این عناصر معنویت ساز عبارتند از: خدا، یاد خدا، اخلاص، معادگرایی، تقوا و توکل ‌بر خدا.

– خدا و یاد خدا: شروع و پایان معنویت در اسلام به خدا ختم می‌شود. اولین قدم در معنویت اسلامی، پذیرش موجودی برتر و تأثیرگذار تام در زندگی انسان و عالم هستی می‌باشد. بدون اعتراف اجمالی به چنین واقعیتی، معنویت اسلامی شروع نمی‌شود. در قرآن خداوند می‌فرماید:”او اول و آخر و مرئی و نامرئی است واو به همه‌چیزدان است“.

– اخلاص: اخلاص به معنای پاک بودن رفتار و کردار آدمی از تظاهر و ریا می‌باشد(مطهری، ۱۳۸۵: به نقل از کاظمی و همکاران،۱۳۹۱).

– تقوا: معنای اصطلاحی تقوا در سخن امام صادق علیه‌السلام خلاصه می‌شود: تقوا یعنی آنجا که خداوند دستور داده حاضر باش، تو را غایب نبیند و آنجا که نهی کرده، تو را مشاهده نکند. ‌بنابرین‏ انسان باتقوا کسی است که افکار، کردار و گفتار خویش را با معیار عقل و شرع تنظیم کند و هیچ کاری را بدون مشورت آن دو انجام ندهد و فرمان آن‌ ها را زیر پا نگذارد(مشتاقیان ابرقویی،۱۳۹۰).

– توکل بر خدا: توکل بر خدا به معنای این است که در هر کاری انسان تلاش خود را انجام داده و نتیجه امور را به خدا واگذار نماید(مطهری، ۱۳۸۵: به نقل از کاظمی و همکاران،۱۳۹۱).

– معاد گرایی: از موضوعات بسیار مهم و سرنوشت‌ساز انسان، معاد است. مهم‌ترین منبع ایمان به معاد، وحی الهی است که به وسیله پیامبران به بشر ابلاغ‌شده است. انسان پس از آنکه خدا را شناخت و به صدق گفتار پیامبران ایمان آورد، به‌روز قیامت که همه پیامبران ایمان به آن را سرلوحه تبلیغ و دعوت خود قرار داده‌اند، ایمان پیدا می‌کند. خدا می‌فرماید:”آیا گمان کرده‌اید شمارا بیهوده خلق کردیم و به سوی ما باز‌نمی‌گردید“(قربانی،۱۳۸۳).

جدول ‏۲‑۳- مقایسه معنویت از منظر اسلام و معنویت از منظر غرب (عترت دوست،۱۳۸۹)

موضوع

معنویت از منظر اسلام

معنویت از منظر غرب

تعریف

رابطه میان اعمال و افعال انسانی و میان حالات و ملکاتی که در نفس او به وجود می‌آورند. همچنین رابطه میان این حالات و ملکات و میان مقامات و مدارج باطنی که انسان سیر می‌کند؛ همچنین خود این مقامات و مراحل باطنی و عالمی که موجوداتی اصیل و واقعی و بیرون از سلطه و حکومت ماده و طبیعت هستند.

معنویت به معنای نقش زندگی یا روشی برای بودن و تجربه کردن است که با آگاهی یافتن از یک بعد غیرمادی به وجود می‌آید و ارزش‌های قابل‌تشخیص، آن را معین می­سازد این ارزش‌ها به دیگران، خود، طبیعت و زندگی مربوط‌اند، و به هر چیزی که فرد به عنوان غایی قلمداد می­ کند. اطلاق می‌شوند

ابعاد
رابطه بین فرد و خدا
رابطه بین فرد و ماورا
مؤلفه‌ ها

حس پیوند؛ باور ‌به این‌که فرد بخشی از جامعه بزرگ بشری است و نقش گریزناپذیر وی در تداوم هارمونی زندگی؛ جهان‌شمولی؛ باور به ماهیت توأم با وحدت زندگی ،تحقق دعا؛ احساس شعف و خشنودی ناشی از رویارویی شخصی با واقعیت متعالی، تحمل تناقضات؛ توانایی زیستی با ناپایداری و تناقضات در زندگی شخصی؛ توانایی پذیرش زندگی و دیگران به همان شکلی که هستند؛ حساسیت به نیازها و دردهای دیگران؛ وجودی بودن؛ میل به زندگی در لحظه و امید به زندگی بهتر در آینده؛ مشتاق رویارویی باتجربه‌های زندگی به عنوان فرصت‌هایی برای رشد و شادی؛ سپاس همیشگی در برابر نعمت‌های بی‌شمار الهی؛ حرکت همراه بابیم و امید در مسیر رضایت الهی در همه‌ شئون فردی و اجتماعی.

حس پیوند؛ باور ‌به این‌که فرد بخشی از جامعه‌ بزرگ بشری است و نقش گریزناپذیر وی در تداوم هارمونی زندگی؛ جهان‌شمولی؛ باور به ماهیت توأم با وحدت زندگی، تحقق دعا؛ احساس شعف و خشنودی ناشی از رویارویی شخصی با واقعیت متعالی، تحمل تناقضات؛ توانایی زیستی با ناپایداری و تناقضات در زندگی شخصی؛ اندیشه درباره امور بر اساس هم این هم آن به‌جای یا این یا آن؛ فقدان قضاوت؛ توانایی پذیرش زندگی و دیگران به همان شکلی که هستند؛ حساسیت به نیازها و دردهای دیگران؛ وجودی بودن؛ میل به زندگی در لحظه؛ مشتاق رویارویی باتجربه‌های زندگی به عنوان فرصت‌هایی برای رشد و شادی؛ سپاس؛ حس شگفتی و سپاس برای مشخصه‌ های بی‌همتا و مشترک با دیگران در زندگی خود.

شاخص‌ها

آخرت‌گرایی، پایداری، زندگی بر اساس فطرت، اصالت کمال

عمل‌گرایی محیطی و اجتماعی، ناپایداری، زندگی بر اساس غریزه، اصالت لذت

هدف

معرفت تام به‌حق، لذت ابدی معنوی

کسب مواهب مادی، لذت و آرامش دنیوی

تاثیر معنویت در کار با رویکرد اسلامی