بر این اساس نظام بهره برداری از آب را می توان در سه سطح مدیریتی متمایز تعریف کرد که عبارتند از:
مدیریت تأمین آب؛ ۲) مدیریت انتقال و توزیع آب؛ ۳) مدیریت مصرف آب
عناصر و عوامل مدیریت آبیاری در نظام سنتی را باید با توجه به ابعاد سه گانه یاد شده (تأمین، توزیع، مصرف) مورد توجه قرار داد. به طور کلی عوامل مدیریت عبارت بوده اند از:

1. 1. مالکان، ۲٫ گروه ها یا سازمان آبیاری، ۳٫ بهره برداران فردی (زارعین) (مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، ۱۳۵۹)

۲-۷- فنون آبیاری
یکی از کهن­ترین فنون آبیاری در کشور شیوه ­های مبتنی بر استفاده از آبهای سطحی است که از روزگاران باستان به صورت آبیاری( رودآبی) با بهره گرفتن از سازوکارهایی چون سد، بند و احداث نهر از رودخانه و با بهره گرفتن از فن­آوری هایی چون چرخ آب، دولاب ، یا احداث استخر و آب بندان­ها و استخر انجام می­شده است. روش آبیاری غرقابی و کرتی در حال حاضر نیز در چارچوب نظام های آبیاری سنتی برای تأمین نیازهای آبی گیاه در داخل مزرعه به کار گرفته می­ شود.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۲-۸- مطالعات انجام شده در دو بخش مطالعات داخلی و مطالعات خارجی در ذیل آورده شده است:
۲-۸-۱- مطالعات داخلی
سهرابی و خوش­خواهش (۱۳۷۸)، در تحقیقی به ارزیابی بازده­کاربرد آب در برنجزارهای تحت شبکه ­های آبیاری فومن، لاهیجان و مرکزی رشت پرداخته و مقدار متوسط بازده کاربرد آب در مناطق فومن، لاهیجان و رشت در حالت بدون استفاده از رواناب برای آبیاری به ترتیب ۲/۵۱، ۴۹ و ۴/۴۹ و در حالت استفاده از رواناب برای آبیاری ۴/۷۳، ۳/۷۳ و ۴/۷۲ درصد محاسبه نموده ­اند. ایشان وجود میراب ­های محلی بر نحوه توزیع آب و اندازه منظم­تر و مسطح­تر اراضی رشت فومنات به مشارکت کشاورزان در اجرای عملیات مطلوب کاشت، داشت و برداشت در رشت فومنات را نسبت به مناطق دیگر بهتر ارزیابی نموده ­اند.
رضایی و نحوی (۱۳۸۱)، در تحقیقی اثر دور آبیاری بر مقدار مصرف آب و عملکرد برنج در گیلان را مورد بررسی قرار داده­اند. در این تحقیق با محاسبه مقادیر مصرف آب و عملکرد و مقدار راندمان کاربرد آب برای تیمارهای مختلف محاسبه شد که در این میان تیمار آبیاری ۸ روزه با راندمان مصرف آب ۶۹/۶کیلوگرم عملکرد بر میلیمتر آب دارای بیشترین و تیمار غرقاب دائم با راندمان ۳۹/۳دارای کمترین مقدار و دو تیمار آبیاری ۱۱ و ۵ روزه ۲۷/۶ و ۲۳/۴ کیلوگرم عملکرد بر میلیمتر آب در رده های بعدی قرار داشتند. اگرچه راندمان کاربرد آب در دو تیمار ۸ و ۱۱ روزه به هم نزدیک است ولی به دلیل افت عملکرد در تیمار ۱۱ روزه و عدم کاهش چشمگیر محصول در تیمار ۸ روزه می توان نتیجه ­گیری کرد که با اعمال دوره آبیاری ۸ روزه ضمن برداشت محصول بدون کاهش عملکرد، می توان به میزان زیادی در مصرف آب صرفه جویی نمود.
عرب زاده(۱۳۸۲)، در تحقیقی به تحلیل اقتصادی مدیریت کم آبیاری در کشت نشایی برنج پرداخته و در آزمایشی بر پایه طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار روی رقم برنج طارم به مدت دو سال در مزرعه تحقیقاتی معاونت مؤسسه تحقیقات برنج با تیمارهای مختلف آبیاری به اجرا درآمد و بیشترین میزان سود خالص به ازای واحد آب مصرفی ۱۹۷۵۸ ریال به میلیمتر و بالاترین میزان درآمد ناخالص به هزینه ی تولید (۲/۲۴) با ۴۲ درصد کاهش آب مصرفی نسبت به شاهد (تیمار با غرقاب دائم) به دست آمد.
امیری (۱۳۸۵)، با بررسی مدیریت آبیاری در استان گیلان بر روی رقم هاشمی، مقدار بهره وری آب بر اساس میزان آب آبیاری را در محدوده ۲۹/۰- ۹۲/۰ کیلوگرم دانه بر مترمکعب آبیاری محاسبه نمود.
اسدی و عقیلی (۱۳۸۸)، به نقل از FAO دامنه CWP گندم، برنج، پنبه و ذرت را در واحد کاهش آب به ترتیب (گندم ۶/۰ تا ۷/۱، برنج ۶/۰ تا ۶/۱، پنبه ۴۱/۰ تا ۹۵/۰ و ذرت ۱/۱ تا ۷/۲ کیلوگرم بر مترمکعب) ارائه نموده و همچنین بیان نموده اند که ارقام متناظر در ایران برای گندم ۵۶/۰تا ۴۶/۱، ذرت علوفه ای ۵۸/۵ و پنبه ۷۱/۰کیلوگرم محصول بر مترمکعب آب مصرفی اندازه ­گیری و گزارش شده است.
رفیعی و امیرنژاد (۱۳۸۸)، در پژوهش خود عوامل موثر بر بهره وری نهاده ی آب به خصوص خرده مالکی در استان مازندران در مورد محصول برنج با روش تابع تولید را بررسی نموده و دریافتند که میزان بهره وری نهاده آب، رابطه مثبت و معنی داری با اندازه مزارع دارد.
رضاپور و همکاران (۱۳۸۹)، در تحقیق خود به بررسی عوامل موثر در رشد بهره­وری استانهای عمده­ی تولید کننده برنج در ایران پرداختند که با بهره گرفتن از روش ناپارامتری مالم کویسیت، بهره­وری عوامل تولید برنج را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده­اند. نتایج تحقیق نشان می­دهد که متوسط رشد سالانه بهره وری کل عوامل تولید در زراعت برنج کشور مثبت ولی کم بوده است.
آقاجانی و نوابیان (۱۳۹۰)، در تحقیقی به مقایسه برخی از شاخص­ های بهینه ­بهره­وری آب در آبیاری تناوبی اراضی شالیزاری رشت پرداخته و بهترین میزان بهره­وری آب آبیاری را ۶۰/۱ کیلوگرم در مترمکعب برای مدیریت بهینه آبیاری برنج رقم هاشمی در نظام آبیاری مدرن گزارش نمودند.
دریجانی و همکاران (۱۳۹۱)، در تحقیق خود به بررسی شاخص­ های بهره وری آب مصرفی در مزارع شهرهای مختلف استان مازندران پرداخته و در این مطالعه از طریق محاسبه و تحلیل شاخص­ های ناپارامتری بهره­وری جزئی نهاده آب مصرف شده در کشت برنج استان مازندران را اندازه ­گیری نموده و شاخص­ های سود ناخالص به ازای هر مترمکعب آب مصرفی، سود خالص به ازای واحد حجم آب و عملکرد به ازای واحد حجم آب را اندازه گیری نمودند. در این تحقیق شاخص بهره وری آب برای ارقام برنج پرمحصول دانه بلند برابر ۵۳۶/۰ و ۳۱۶/۰ کیلوگرم شلتوک به ازای هر مترمکعب آب مصرفی گزارش شده است. میانگین شاخص سود ناخالص به ازای هر مترمکعب آب مصرفی در استان مازندران در سال ۱۳۸۹ برای ارقام برنج پرمحصول دانه بلند برابر ۳۲۵۰ و ۳۰۳۰ ریال ازای هر مترمکعب آب مصرفی گزارش شده است. در این گزارش شاخص سود خالص برای ارقام برنج پرمحصول دانه بلند برابر ۱۲۰۰ و ۸۱۰ ریال ازای هر مترمکعب آب مصرفی گزارش شده است.
اشراقی و قاسمیان (۱۳۹۱)، در مطالعه­ ای به بررسی بهره­وری اقتصادی مصرف آب در استان گلستان پرداخته و در این مطالعه شاخص مذکور برای محصول برنج پرمحصول دانه بلند در علی آباد به میزان ۹۸۸ و برای محصول برنج دانه متوسط مرغوب کلاله به میزان ۹۶۰ تومان بر هر مترمکعب آب اعلام نموده اند.
سعادتی و همکاران (۱۳۹۱)، با بهره گرفتن از مدل ارزیابی WOFOST در شبیه­سازی عملکرد دو رقم برنج بینام و حسنی تحت رژیم مختلف آبیاری، میانگین مقادیر بهره­وری آب براساس میزان تعرق ، میزان تبخیر و تعرق و مجموع آب مصرفی را در منطقه رشت در دو فصل زراعی ۱۳۸۲ و ۱۳۸۳ محور ارزیابی قرار داده و میانگین مقادیر آن را برای سال زراعی ۱۳۸۲ به ترتیب ۴۵/۴،۰۳/۱و ۴۹/۰ و برای سال زراعی ۱۳۸۳ نیز به ترتیب ۹۹/۴، ۱/۱ و ۹/۰ کیلوگرم به ازاء مترمکعب آب برآورد نموده است.
۲-۸-۲-مطالعات خارجی
بتاملی و تایتل^[۷] (۱۹۹۲)، اظهار داشتند که بهره­وری عوامل تولید در بخش کشاورزی بریتانیا، طی سالهای ۱۹۹۰-۱۹۸۷، دارای رشد متوسط سالانه ۹/۱ درصدی بوده است.
میرتوچی و تیلور (۱۹۹۳)، دریافتند که مزارع تولید غلات از نهاده ی نیروی کار کمتری استفاده می کنند، در حالی که نهاده­های ماشینی و سایر نهاده های مدرن بیش از حد به کار گرفته می­شوند. دو روش عمده اقتصاد سنجی و ناپارامتری به منظور محاسبه بهره­وری توسط اقتصاددانان پیشنهاد شده است.
سیدان (۲۰۰۲)، در تحقیقی وضعیت بهره­وری را در مزارع کوچک و بزرگ بررسی کرده، نتیجه تحقیق وی نشان می­دهد که بهره­وری نهاده ها در مزارع بزرگ­تر بیشتر بوده و استفاده از آنها به صورت مناسب­تری صورت می گیرد.
زوارت و باستیانسن (۲۰۰۴)، بهره وری فیزیکی آب محصولات گندم، برنج، پنبه و ذرت کشورهای مختلف را محاسبه و گزارش کردند. بر اساس نتایج این پژوهش بهره وری فیزیکی آب به طور متوسط برای محصولات مذکور ۰۹/۱، ۹/۱، ۶۵/۰ و ۲۳/۰ کیلوگرم بر مترمکعب بوده است.
سینک و همکاران (۲۰۰۶)، بهره­وری فیزیکی آب را برای محصولات گندم، برنج و پنبه در کشور هند محاسبه کردند. نتایج این تحقیق حاکی از آن است که محصولات مذکور به ترتیب ۰۴/۱، ۸۴/۰ و ۲۱/۰ کیلوگرم بر مترمکعب بهره وری داشته اند.
لیو و همکاران (۲۰۰۸)، بهره­وری فیزیکی آب در محصول ذرت را برای ۱۲۴ کشور مختلف محاسبه و گزارش کرده اند. طبق نتایج این تحقیق، کشورهای امریکا و چین با بیش از ۵/۱ و کشورهای آفریقایی با کمتر از ۱ کیلوگرم بر مترمکعب آب به ترتیب بیشترین و کمترین بهره وری فیزیکی آب را داشته اند.
فصل سوم
روش اجرای تحقیق
۳-۱- منطقه ی مورد مطالعه
استان گیلان در شمال ایران با مساحتی بالغ بر ۱۴۰۴۲ کیلومتر مربع ۹/۰ درصد مساحت کل کشور را داراست. این منطقه از شمال با دریای خزر و کشورهای استقلال یافته قفقاز، از غرب با استان اردبیل، از جنوب با استانهای زنجان و قزوین و از شرق با استان مازندران همجوار است. استقرار استان گیلان بین ارتفاعات البرز و دریای خزر و تاثیر متقابل این دو پدیده جغرافیائی بر یکدیگر و بازتاب آن بر شرایط اقلیمی استان، موجب پیدایش یکی از شاخص­ترین شرایط آب و هوایی ایران گردیده که ویژگی بارز آن بارندگی زیاد، دمای معتدل، پوشش گیاهی انبوه با میانگین دمای سالانه حدود ۸/۱۵ درجه سانتیگراد است. چنین وضعیت و موقعیتی با بارندگی حدود ۱۵۰۶ میلیمتر در سال، حضور پرتلاش ۴۷ درصد از مردم استان در بخش کشاورزی با عنایت به خاک حاصلخیز و بهره­مندی از آب مورد نیاز و شرایط مساعد آب و هوایی، استان گیلان را به عنوان یکی ازقطب های مهم برای تولید محصولات زراعی ، باغی و دامی و… معرفی می­ کند. استان گیلان با جمعیت روستائی ۱۲۲۰۰۲۱ نفر ، ۲۹۱۳ آبادی و روستا ، ۱۰۹ دهستان ، ۳۱۷۰۰۰ بهره بردار بخش کشاورزی جزء استان های شاخص کشاورزی در سطح کشور می­باشد. استان گیلان در تولید محصولات مختلف همچون چای ، فندق ، بادام زمینی ، توت و نوغان رتبه اول، برنج رتبه دوم، صنعت آبزی پروری و زیتون رتبه سوم، مرکبات رتبه چهارم و در تولیدات گوشت ، شیر ، مرغ و عسل رتبه های بین چهارم الی هفتم را داراست.
از کل مساحت استان ، ۵۶۴۷۱۲ هکتار را جنگل، ۲۲۴۹۸۶ هکتار را مرتع و ۴۳۰۰۰۰ هکتار را اراضی کشاورزی تشکیل می­دهد. اراضی زراعی آن ۰۰۰ ۳۱۳ هکتار با تولید بیشر را شامل می­گردد از ۴/۱ میلیون تن ، باغی ۰۰۰ ۱۱۷ هکتار با تولید بیش از ۵۰۰۰۰۰ تن ، تعداد ماشین آلات موجود در عرصه کشاورزی بالغ بر ۵۰۰۰۰ دستگاه ، با ضریب مکانیزاسیون ۴۳/۱ اسب بخار، تعداد کارخانه شالیکوبی ۱۸۰۰ واحد، و سایر صنایع تبدیلی کشاورزی ۵۰ واحد، جمعیت دامی بالغ بر یک میلیون و ششصد هزار راس، تعداد واحد های مرغداری گوشتی ۶۳۰ واحد با ظرفیت حدود ۱۲ میلیون قطعه، مرغ اجداد گوشتی ۵ واحد ،مرغ مادر گوشتی ۴۰ واحد، کارخانه جوجه کشی ۱۵ واحد ، که مجموعه این توانمندیها سبب تولید سالیانه ۵/۲ میلیون تن انواع محصولات کشاورزی شده است (سازمان جهاد کشاورزی،۱۳۹۰). از مجموع ۳۱۳۰۰۰ هکتار اراضی زراعی استان سطحی معادل ۲۳۸۰۰۰ هکتار اختصاص به زراعت برنج دارد که ۶۶۹۰۳ هکتار آن خارج از شبکه آبیاری سد سپیدرود قرار دارد و ۱۷۱۰۸۹ هکتار آن نیز زیر پوشش شبکه آبیاری زهکشی سد سپیدرود می­باشد که از آن میزان ۶۳۳۲۰ هکتار آن مدرن و مابقی به صورت تلفیقی آبیاری می گردد. (جداول ۳-۱-۱ و۳-۱-۲)
نقشه شبکه های آبیاری مدرن و سنتی استان گیلان