با این تعریف از کتابخانه، نمی‌توان به آنچه که هدف نهایی کتابخانه است دست یافت. در واقع، امروزه کتابخانه‌ها مرکز اطلاعات نامیده می‌شوند که در مرکز فعالیت‌های اجتماعی قرار دارند و هر فعالیتی که در جامعه صورت می‌گیرد به نحوی با کتابخانه، به ویژه با کتابخانه‌های عمومی در ارتباط است. برای مثال، در برخی از کشورها مراسم‌های دینی و ملی در کتابخانه‌های عمومی انجام می‌شود (پیتمن^[۶] و وینسنت^[۷]،۱۳۹۲، ص۲۴۱). کتابخانه‌ها، فعالیت‌های خود را نه به کاربران و درون کتابخانه، بلکه باید به سمت افراد غیر عضو و خارج از کتابخانه نیز بکشانند. چرا که کتابخانه نهادی اجتماعی است که با گردآوری، سازمان‌دهی و نگهداری دانش مدون بشر، امکان رشد اندیشه، شکوفایی استعداد و باروری ذهن خلاق انسان پویا و جستجوگر را فراهم می‌کند (عمادخراسانی،۱۳۹۲، ص۱۵). به طور خلاصه، این تعریفی است که از یک کتابخانه می‌توان داد: «کتابخانه در متن جامعه و برای همه».

۲- ۳ انواع کتابخانه

کتابخانه نهادی اجتماعی است که با گروه‌های اجتماعی مختلفی سر و کار دارد، ‌بنابرین‏ بر اساس جامعه استفاده‌کننده، انواع گوناگونی دارد و از اهداف، وظایف و تشکیلات خاصی برخوردار است (مرتضوی،۱۳۸۱، ص۱۱۳). در این جا به طور اجمال به معرفی انواع مختلف کتابخانه‌ها می‌پردازیم.

۲ – ۳ – ۱ کتابخانه آموزشگاهی

مدرسه، نخستین مکان اجتماعی است که کودک بخش زیادی از زندگی خود را در آن صرف می‌کند و فرصت مناسبی برای آموختن می‌باشد. کتابخانه‌های آموزشگاهی از اوایل قرن بیستم در پی تغییر و تحولاتی که به تدریج در امر آموزش و پرورش کشورهای پیشرفته به وجود آمدند، شکل‌گرفته و بیشتر مخصوص دبستان‌ها و دبیرستان‌هاست (احمدی فصیح، ۱۳۸۵، ص۵۱). کتابخانه‌های آموزشگاهی با حفظ هدف‌های مدرسه بر اساس نظام آموزشی کشور متبوع، جهت ارائه خدمت به جامعه مخاطب خود- یعنی معلم و شاگرد – به وجود آمده‌اند و برای گردآوری و سازمان‌دهی مجموعه‌ای جامع و فراگیر متناسب با میزان توانایی‌ها و نیاز استفاده‌ کنندگان خاص خود تلاش می‌کنند (عمادخراسانی، ۱۳۹۲، ص۱۸). هرچند مجموعه کتابخانه آموزشگاهی تا حدود زیادی به کتابخانه عمومی شباهت دارد، ولیکن مراجعان کتابخانه‌های آموزشگاهی از همگونی بیشتری برخوردارند.

۲ – ۳ – ۲ کتابخانه دانشگاهی

شاید کتابخانه دانشگاهی را بتوان نوعی کتابخانه تخصصی نامید، چرا که بیشتر مراجعان آن محققان و متخصصان هستند و منابع نیز بر اساس رشته‌های موجود در دانشگاه تهیه و عرضه می‌گردد. کتابخانه دانشگاهی با سه گروه استادان، دانشجویان و محققین در ارتباط می‌باشند و می‌کوشند پاسخی مناسب و کافی برای مراجعین خود فراهم سازند. کتابخانه دانشگاهی معمولاً از یک کتابخانه مرکزی و تعدادی کتابخانه دانشکده‌ای تشکیل می‌شود. مجموعه هر یک از کتابخانه‌های دانشکده‌ای به نسبت تعداد دانشجویان و نیز رشته‌های تحصیلی متفاوت است (امانی،۱۳۸۱، ص۳۳). آن چه که به اندازه، عمق، دامنه و خدمات کتابخانه‌های دانشگاهی معنا می‌دهد تأمین حمایت لازم برای پیگیری پژوهش‌های بنیادی و پژوهش‌های پیشرفته می‌باشد (یغمایی و دیگران، ۱۳۸۴، ص۲۴).

۲ – ۳ – ۳ کتابخانه تخصصی

در تعریفی که توسط انجمن کتابخانه‌های تخصصی (sla^[8]) ارائه شده است، کتابخانه تخصصی، کتابخانه‌ای است که توسط سازمان‌های دولتی و غیردولتی با هدف غیرانتفاعی به وجود می‌آیند. این نوع کتابخانه‌ها در سازمان‌ها یا مؤسسات برای کمک به کارکنان به وجود می‌آیند تا آنان را در کسب اطلاعات فنی و تخصصی مورد نیاز کمک کنند. در مجموعه کتابخانه‌های تخصصی منحصراًً منابع اطلاعاتی سازمان مطبوع گردآوری می‌شود (سینایی،۱۳۷۸، ص۹). کتابخانه‌های تخصصی بر حسب سیاست‌ها، روش‌ها و مجموعه های مختلفی که دارند به چند نوع تقسیم می‌شوند، مانند کتابخانه‌های شرکت‌های صنعتی، کتابخانه‌های دولتی و سازمان‌های وابسته، کتابخانه‌های انجمن‌های حرفه‌ای مانند وکلا، مؤسسات پژوهشی مستقل، کتابخانه‌های مؤسسات بازرگانی و امثال آن (محسنی، ۱۳۸۶، ص۶۵).

۲ – ۳ – ۴ کتابخانه ملی

در هر کشوری، کتابخانه ملی کتابخانه مادر است و در تمامیت خود، آیینه تمام‌نمای فرهنگ معنوی هر قوم و ملتی به شمار می رود (معماری مختار،۱۳۸۲، ص۳۳). لذا این کتابخانه موظف است:

• • از آنچه که در کشور چاپ می‌شود حداقل یک نسخه نگهداری کند؛

• • آثاری که درباره کشور متبوع خود، در خارج از آن نوشته و چاپ می‌شود گردآوری نماید؛

• • نسخه های خطی را حفظ و نگهداری کند؛

• برای آگاهی رسانی عموم اقدام به نشرکتابشناسی ملی در کشور نماید (عمادخراسانی،۱۳۹۲، ص۱۷).

همچنین کتابخانه ملی به عنوان سازمان مرکزی، باید بر فعالیت‌های تمامی کتابخانه‌های کشور نظارت داشته و تمامی تلاش‌های کتابخانه‌ای را در راستای ارتقای آگاهی‌های سیاسی، اجتماعی، علمی و… هماهنگ سازد.

۲ – ۳ – ۵ کتابخانه عمومی

تعاریف مختلفی از کتابخانه‌های عمومی توسط سازمان‌ها و صاحب‌نظران ارائه شده است. این‌گونه کتابخانه باید برای همه افراد یک جامعه به صورت رایگان و به طور مساوی قابل استفاده باشد (ابرامی،۱۳۸۶، ص۱۸۴). کتابخانه‌ای که مخاطبان آن عموم مردم هستند (گالیلو^[۹]،۲۰۰۷). کتابخانه‌هایی که توسط مالیات مردم ایجاد می‌شوند و به همه افراد خود خدمت می‌کنند (کتابخانه اوکلاهاما^[۱۰]،۲۰۰۷). کتابخانه عمومی، دانش، اطلاعات و آثار تخیلی را با بهره گرفتن از یک رشته منابع و خدمات تهیه می‌کند و به صورتی برابر و یکسان صرف‌نظر از نژاد، سن، مذهب، زبان، وضع اقتصادی و وضعیت شغلی و درجات تحصیلی و سواد، در دسترس مردم قرار می‌دهد (جیل^[۱۱]،۱۳۸۶، ص۱۸). کتابخانه عمومی نهادی است که تحت قوانین ایالتی برای خدمت به تمامی جامعه تأسیس شده است (انجمن کتابداران آمریکا^[۱۲]). جایی که در آن انواع مواد ادبی، هنری مانند کتاب، نشریات، مقالات، بروشور، روزنامه و مواد الکترونیکی برای امانت و مطالعه نگهداری می‌شود (فری دیکشنری^[۱۳]،۱۳۹۳).

با توجه ‌به این تعاریف، می‌توان گفت که کتابخانه عمومی به لحاظ مدیریتی، کتابخانه‌ای است که زیر نظر دولت اداره می‌شود ولی تمامی افراد و سازمان‌ها می‌توانند در مدیریت آن نقش داشته باشند؛ و به لحاظ ارائه خدمات، منابع کتابخانه عمومی می‌بایست بدون هیچ محدودیتی و به صورت کاملاً رایگان در اختیار تمامی اعضای جامعه قرار بگیرد.

۲ – ۴ تاریخچه کتابخانه‌های عمومی

۲ – ۴ – ۱ تاریخچه کتابخانه‌های عمومی در جهان