ب- آموزش بدو خدمت: ” آموزشی است که جهت توجیه کارکنان جدید و آشنا ساختن آنان با روند فعالیت های سازمان و تشکیلات آن وظایف محوله و قوانین و مقررات مربوط به امور گوناگون سازمان است. این آموزش به کارکنان جدید کمک می‌کند تا با اهداف و انتظارات سازمان و گروه کاری خود آشنا شوند و ضمن انطباق با شرایط و اهداف سازمان به افرادی مؤثر در ‌گروه‌های کاری مبدل شوند” (ابیلی،۱۳۷۷،ص ۱۵).

ج- آموزش ضمن خدمت: ” آموزشی است که در صحنه واقعی کار و همزمان با انجام دادن وظایف شغلی به کارکنان ارائه می‌گردد. این نوع آموزش به افراد کمک می‌کند تا بر اساس انتظارات سازمانی، اخلاقی، اجتماعی و با توجه به مسائل فردی و سازمانی، رفتارهای مناسبی از خود نشان دهند به ویژه از طریق کسب معلومات و مهارت های لازم و تلفیق آنان با تجارب شغلی، کارایی بیشتری را برای انجام دادن وظایف موجود یا مسئولیت های اجتماعی آن و شایستگی لازم را برای ارتقاء شغلی و تصدی مدارج بالاتر سازمان احراز نمایند. “(ابیلی،۱۳۷۷،ص ۱۵).

د- آموزش بعد از خدمت: “آموزشی است که به منظور آمادگی بیشتر کارکنان برای ورود به دوران بازنشستگی ارائه می شود. این نوع آموزش در زمینه ی مهارت های درآمدزا، نحوه ی مواجهه با خلاء قدرت ناشی از بازنشستگی یا گذراندن اوقات بیکاری و سرانجام نحوه تأمین سلامت فیزیکی و روانی بازنشستگان کمک می‌کند” (ابیلی،۱۳۷۷،ص ۱۵).

آموزش ضمن خدمت و اهمیت آن در ایران

” آموزش ضمن خدمت عبارت است از کوشش نظام مند به منظور هماهنگ کردن آرزوها، علایق و نیازهای آتی سازمان، در قالب کارهایی که از افراد انتظار می رود. با وجود این، به هر نحوی که بخواهیم آموزش ضمن خدمت را تعریف کنیم، جوهره اصلی آن در همه سازمان ها و نهادها عبارت است از افزایش کارایی کارکنان و ایجاد سازش با محیط و در نتیجه، افزایش خدمات . اما کارکنان یک سازمان با توجه به میزان گستردگی مؤسسه، عمدتاً از لحاظ ‌گروه‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی هستند . این افراد از لحاظ جنس، سن، زمینه شهری یا روستایی، میزان درآمد و حتی رفتار اخلاقی با هم متفاوتند . مطالعات نشان می‌دهد که استقبال از دوره های آموزشی در مواردی که افراد دارای تحصیلات بالا باشند، تازه استخدام شده باشند، عضو انجمن حرفه ای (نظیر انجمن معلمان ) باشند، یا از لحاظ سنی جوان باشن د، به نحو چشمگیری افزایش می‌یابد؛ در حالی که این امر ‌در مورد مردان، افراد مسن تر و با سابقه ی بیشتر، پایین تر است “(فتحی واجارگاه،۱۳۸۳ ، ص ۱۷۴ ). با این روشنگری، ” آموزش ضمن خدمت چیزی نیست جز تلاش هایی که در جهت ارتقای دانش و آگاهی و مهارت های فنی، حرفه ای و شغلی و نیز استقرار رفتار مطلوب در کارکنان یک مؤسسه‌ یا سازمان صورت می‌گیرد و آنان را برای انجام بهینه وظایف و مسئولیت‌های شغلی آماده می‌کند” (چایچی، ۱۳۸۱ ، ص۱۳- ۱۴). امروزه اهمیت و نقش آموزش ها ی ضمن خدمت بر هیچ سازمانی پوشیده نیست و هر سازمانی به تناسب اهمیتی که ‌به این مهم داده است مراکزی را به تربیت نیروی انسانی خود تخصیص داده است . آموزش ضمن خدمتی که با دوره های حساب شده ادامه یابد و ضمن کوشش در افزایش توان مهارت و دانش کارکنان، درحل مسائل و مشکلات محیط کار نیز چاره ساز باشد می‌تواند به بقای سازمان خود مطمئن باشد . از این رو تلاش مستمر در بهبود کیفیت آموزش ضمن خدمت می‌تواند منافع قابل ملاحظه ای به همراه داشته باشد.

” از آنجا که ایران کشوری بزرگ و نسبتاً پرجمعیت است که در حال حرکت به سوی پیشرفت است و از نیروی انسانی جوان بزرگی برخوردار است و دارای ساختار ادرای بزرگی است و سطح سواد و دانش بسیاری از کارکنان این کشور در سطح مطلوبی نیست. و بسیاری از افراد نیز ممکن است در شغلی غیرمرتبط با رشته ی تحصیلی‌شان مشغول تحصیل باشند. این موارد و موضوعات بسیار دیگری اهمیت فراوان آموزش ضمن خدمت را در ایران نشان می‌دهد. ایران سالهاست برای رسیدن به پیشرفت و توسعه مطلوب در تکاپوست، یکی از اهداف راهبردی و بلندمدت مدیران بلندپایه این کشور، رهانمودن اقتصاد کشور از درآمدهای نفتی و اتکاء به درآمدهای غیرنفتی به عنوان مهمترین منبع درآمد و مؤثرترین ابزار توسعه می‌باشد. در این راستا آموزش نیروی انسانی و ارزیابی آثار آن بر افزایش عملکرد آنان، بسیار حایز اهمیت است. آموزش صحیح نیروی انسانی، ضمن اینکه در سطح سازمان‌های دولتی باعث ارتقاء عملکرد کارکنان و سازمان می‌گردد زمینه‌های برخورد مناسبتر کارکنان با مراجعان را نیز فراهم می‌کند. رابطه‌ای که در ایران هنوز از جایگاه مطلوبی برخوردار نیست. در این زمینه تاکنون پژوهش‌های کاربردی قابل توجهی انجام نگرفته است” ( فتحی واجارگاه، ۱۳۸۳،ص۱۷۵).

تاریخچه آموزش ضمن خدمت

“آموزش و پرورش نیروی انسانی در سازمان تا پیش از سده ۱۴ خورشیدی به صورت منظم و علمی مورد توجه نبوده است. با رشد سریع شهرها، بزرگتر شدن ادارات دولتی و پیچیده‌تر شدن اداره امور عمومی در اوایل سده ۱۴ خورشیدی، توجه به آموزش کارکنان مورد اهمیت قرار گرفت. نخستین نشانه های آموزش منظم نیروی انسانی در مکتب مدیریت علمی مشاهده می‌شود. تا پس از جنگ جهانی دوم، در کشورهایی مانند انگلستان برنامه های آموزشی جامع و مناسبی برای کارکنان سازمان‌های دولتی وجود نداشت. لیکن پس از جنگ، اداره کل کارآموزی و آموزش وابسته به وزارت خزانه‌داری تأسیس شد و برنامه های آموزشی خود را برای حل مسایل مربوط به توسعه ملی آغاز نمود. چند سال بعد در فرانسه نیز برای اولی بار مرکز آموزش جدیدی به نام مدرسه ملی امور اداری تأسیس گردید. این مرکز به منظور ارتقاء کیفیت و کارایی نیروی انسانی در سازمان‌های دولتی بر اجرای برنامه های آموزشی جامع همت گمارد. دولت آمریکا نیز در سال ۱۳۳۷ با تصویب اولین قانون در کنگره این کشور، راه را برای آموزش نیروی انسانی در بخش دولتی باز کرد”( فتحی واجارگاه، ۱۳۸۳،ص۲۲).

تاریخچه آموزش‌های ضمن خدمت در آموزش و پرورش

در ایران «یادگیری» هنگام «یاددهی» سابقه ای طولانی دارد ، اساتید برجسته مدارس نظامیه و مدارس علوم دینی و دیگر سازمان های تربیتی و آموزشی ، ضمن آموزش به دانشجویان ، خود به دانش اندوزی ، پژوهش و تألیف کتاب های متعدد همت گماشته اند. پس از ایجاد تدریجی مدارس جدید و مسئولیت پذیری حکومت مرکزی و دولت های وقت برای تربیت و آموزش معلمان ، سیر تحول آموزش های ضمن خدمت نیز شروع شد.

“با گسترش مدارس ابتدایی و متوسطه به سبک جدید و نیاز معلمان این مدارس به اطلاعات روانشناسی و علوم تربیتی و روش های تدریس ، در «دارالفنون» کلاس های آموزش ضمن خدمت تشکیل شد. آغاز آموزش های ضمن خدمت در وزارت آموزش و پرورش تقریباً از سال ۱۳۱۰ هجری شمسی می‌باشد. تأکید بر آموزش کارکنان در قوانین آموزش و پرورش از جمله « قانون تعلیمات اجباری» مصوب سال ۱۳۲۲ وجود داشته است.” (فتحی واجارگاه،۱۳۹۰،ص۲۲).