نمودار (۴-۱۸) نوع و درصد های مختلف اسانس گیاه مرزه تابستانه در تیمار شش ۷۵
نمودار (۴-۱۹) نوع و درصد های مختلف اسانس گیاه مرزه تابستانه در تیمار شش ۷۵
نمودار (۴-۲۰) نوع و درصد های مختلف اسانس گیاه مرزه تابستانه در تیمار هفت ۷۶
نمودار (۴-۲۱) مقایسه میزان درصد های مختلف اسانس Alpha-thujene در تیمارهای مختلف کودی مرزه تابستانه ۷۷
نمودار (۴-۲۲) مقایسه میزان درصد های مختلف اسانس Alpha-pinene در تیمارهای مختلف کودی مرزه تابستانه ۷۸
نمودار (۴-۲۳) مقایسه میزان درصد های مختلف اسانس beta-myrcene در تیمارهای مختلف کودی مرزه تابستانه ۷۹
نمودار (۴-۲۴) مقایسه میزان درصد های مختلف اسانس alpha-terpinen در تیمارهای مختلف کودی مرزه تابستانه ۸۰
نمودار (۴-۲۵) مقایسه میزان درصد های مختلف اسانس gamma-terpinene در تیمارهای مختلف کودی مرزه تابستانه ۸۱
نمودار (۴-۲۶) مقایسه میزان درصد های مختلف اسانس Phenol در تیمارهای مختلف کودی مرزه تابستانه ۸۲
نمودار (۴-۲۷) مقایسه میزان درصد های مختلف اسانس bicyclogermacrene در تیمارهای مختلف کودی مرزه تابستانه ۸۳
نمودار (۴-۲۸) مقایسه میزان درصد های مختلف اسانس bête-bisabolene در تیمارهای مختلف کودی مرزه تابستانه ۸۴
نمودار (۴-۲۹) مقایسه میزان درصد های مختلف اسانس Di –n – octylph thalate در تیمارهای مختلف کودی مرزه تابستانه ۸۵
نمودار (۴-۳۰) مقایسه میزان درصد های مختلف اسانس ۱ , ۲ – Benzenedicarboxylicacid در تیمارهای مختلف کودی مرزه تابستانه ۸۶
نمودار (۴-۳۱) مقایسه میزان درصد های مختلف اسانس Trance-anetholeدر تیمارهای مختلف کودی مرزه تابستانه ۸۷
نمودار (۴-۳۲) مقایسه میزان درصد های مختلف اسانس Benzen در تیمارهای مختلف کودی مرزه تابستانه ۸۸
فهرست تصاویر
عنوان صفحه
تصویر ۱- اسانس گیاهی ۱۰۶
تصویر ۲- پرورش گیاه مرزه تابستانه ۱۰۶
تصویر ۳- رشد گیاه مرزه تابستانه ۱۰۷
تصویر ۴- مرزه کاشته شده در گلدان ۱۰۷
تصویر ۵- گیاه مرزه تابستانه در مرحله گلدهی و آماده برداشت ۱۰۸
تصویر ۶- خشک کردن اندام های هوایی مرزه تابستانه ۱۰۸
تصویر ۷- اندام های هوایی خرد شدن مرزه تابستانه ۱۰۹
تصویر ۸- ترازوی دیجیتال ۱۰۹
تصویر ۹- دستگاه اسانسگیری کلونجر ۱۱۰
تصویر ۱۰- دستگاه جی سی مس ۱۱۰
چکیده
این تحقیق به منظور بررسی اثر تیمارهای مختلف کودهای آلی و شیمیایی بر ویژگی­های کمّی و کیفی گیاه دارویی مرزه تابستانه و مقدار اسانس آن به صورت آزمایش فاکتوریل و در قالب طرح پایه بلوک کاملاً تصادفی با چهار تکرار و ۷ تیمار شامل: تیمار نمونه شاهد (بدون مصرف کود)، تیمار ورمی کمپوست، تیمار کود گوسفندی کاملا پوسیده شده و چهار تیمار کود شیمیایی با ترکیب عناصر اصلی ازت، فسفر و پتاسیم با مقادیر مختلف و در سال زراعی ۱۳۹۲ در ایستگاه کشاورزی قائمشهر انجام شد.
در طی این تحقیق بررسی ارتفاع گیاه در مرحله گلدهی، تعداد شاخه های فرعی (جانبی) گیاه، تعداد گل بر روی هر گیاه، وزن تر شاخه و ساقه (گرم)، وزن تر گل و برگ (گرم)، کل وزن تر گیاه (گرم)، وزن خشک شاخه و ساقه (گرم)، وزن خشک گل و برگ (گرم)، کل وزن خشک گیاه (گرم)، میزان و درصد اسانس با بهره گرفتن از دستگاه کلونجر و تعیین نوع و ترکیبات اسانس با بهره گرفتن از دستگاه جی سی مس صورت گرفته است.
تعداد ۲۸ ماده اصلی از ترکیبات موجود در اسانس مرزه تابستانه در تیمارهای مختلف این پژوهش استخراج شد. بیشترین تعداد ترکیبات اسانس از نظر تنوع و میزان ماده مؤثره در تیمار شاهد، تیمار چهار با کودهای شیمیایی ترکیبی - NPK (60،۵۰،۵۰)، تیمار شش با کودهای شیمیایی ترکیبی - NPK (60،۵۰،۸۰) و کمترین تنوع ترکیبات اسانس در تیمار کود حیوانی، تیمار کود ورمی کمپوست و تیمار هفت با کودهای شیمیایی ترکیبی - NPK (80،۷۰،۸۰) مشاهده شد. بالاترین میزان ترکیبات اسانس نسبت به تیمارهای کودی دیگر در تیمار کود حیوانی، تیمار کود ورمی کمپوست و تیمار هفت با کودهای شیمیایی ترکیبی - NPK (80،۷۰،۸۰) بدست آمد.
نتایج این تحقیق نشان داد که ترکیبات عمده اسانس مرزه تابستانه در این مطالعه: بی سیکلو هپتان، بنزن دی کربوکسیلیک اسید، فنل، دی ان اکتیل فتالات و گاما – ترپینن بوده است.
همچنین نتایج نشان داد که نقش کودهای آلی: ورمی کمپوست و کود حیوانی گوسفندی در مقایسه با کودهای شیمیایی مثبت بوده است.
در مجموع، استفاده از کود حیوانی گوسفندی و کود ورمی کمپوست سبب بهبود ویژگی­های رشدی و مقدار اسانس گیاه دارویی مرزه تابستانه شده و می ­تواند در کاهش مصرف کودهای شیمیایی و کاهش آلودگی های محیط زیست موثر باشد و در تولید محصولات سالم گیاهی و همچنین در تولید ارگانیک و طبیعی گیاهان دارویی که مصارف غذایی، طبی و آرایشی دارند نقش مفیدی را ایفا نمایند.
واژه های کلیدی: اسانس، کودهای آلی، کود های شیمیایی، گیاه دارویی، مرزه تابستانه.
فصل اول
کلیات پژوهش
۱-۱- مقدمه
گیاهان دارویی گیاهانی هستند که یک یا برخی از اندام های آن ها حاوی ماده موثره می باشد که این مواد دارای اثرات فعال کننده زیستی در موجودات زنده است. همچنین کاشت و داشت و برداشت این گیاهان به منظور استفاده از مواد موثره آن ها انجام می گیرد (فتاحی، ۱۳۸۹). گیاهان دارویی سه جنبه کاربردی دارد: طبی، ادویه ای و عطری (امیدبیگی، ۱۳۸۸). عوامل اقتصادی یکی از مهم ترین عوامل در تولید، پرورش و فرآوری گیاهان دارویی و صنعت تولید داروهای گیاهی است. با توجه به آمار و ارقام گزارش شده در منابع مختلف، تولید گیاهان دارویی در مقایسه با سایر گیاهان زراعی و باغی از ارزش افزوده ی بالاتری برخودار است. هم چنین با توجه به استقبال جهانی از مصرف داروهای با منشا گیاهی، صنعت داروسازی در این بخش نیز از رونق اقتصادی خوبی برخودار شده است (امیدبیگی، ۱۳۷۴). مرزه تابستانه که گیاهی است یکساله است و مرزه زمستانه که گیاهی است چند ساله و دائم سبز است که به مقدار وسیع کشت می شود و به عنوان گیاهان ادویه ای برای طعم دادن به غذاها و به عنوان سبزی تازه و یا به عنوان چای سبز به مصرف می رسند و این دو گونه بخش زیادی از تجارت جنس مرزه را به خود اختصاص داده اند. گونه مرزه تابستانه بومی جنوب اروپاست ولی در بخشی از آمریکای شمالی به طور طبیعی مستقر گردیده است. مبدا پیدایش (مرزه) دوران سوم زمین شناسی می باشد که از این دوران در رویشگاههای خشک گسترش یافته است. گیاه دارویی مرزه تابستانی به عنوان محرک نیرو دهنده، برای تقویت معده، ضدعفونی کننده، تسهیل کننده عمل هضم و … مورد استفاده قرار می گیرد. بر اساس بعضی گزارشها مرزه برای درمان سرطان مورد استفاده قرار گرفته است. ترکیبات اصلی موجود در مرزه تابستانی و مرزه زمستانی ترکیبات فنلی تیمول و کارواکرول هستند. به علاوه سایر ترکیبات منوترپنی و سسکوئی ترپنی در اسانس آنها وجود دارد (جم زاد، ۱۳۸۸). محل رویش مرزه در ایران شامل شمال غرب، تبریز، خوی، ارسباران و قسمت های مختلفی از خراسان است. پرورش این گیاه به عنوان سبزی خوراکی بوده و استفاده ی خشک آن در ادویه جات در نقاط مختلف ایران رایج است (صالحی سورمقی، ۱۳۸۵). با توجه به اهمیت موضوع این تحقیق، لازم است که اثر کودهای آلی و کودهای شیمیایی بر عملکرد، کمیت و کیفیت مواد موثره گیاه دارویی مرزه تابستانه بررسی شده و کاربرد آن در صنایع داروسازی، غذایی، آرایشی و اهمیت اقتصادی آن مورد توجه بیشتری قرار بگیرید.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۱-۲- اهداف
هدف کلی از این تحقیق، بررسی اثر سطوح مختلف کوهای آلی: ورمی کمپوست و حیوانی (گوسفندی) و کودهای شیمیایی: ازت (اوره)، فسفر و پتاسیم بر روی رشد و عملکرد گیاه دارویی مرزه تابستانه و به منظور تعیین بهترین تیمار کودی و اثر آن بر روی میزان اسانس بدست آمده و برخی دیگر از خصوصیات کمی و کیفی مرزه تابستانه می باشد. اهداف اختصاصی این تحقیق: بررسی تاثیر کودهای آلی بر رشد و عملکرد گیاه دارویی مرزه تابستانه. بررسی تاثیر کودهای شیمیایی بر رشد و عملکرد گیاه مرزه تابستانه. بررسی میزان و ترکیب اسانس در تیمارهای کودهای آلی گیاه مرزه تابستانه. بررسی میزان و ترکیب اسانس در تیمارهای کودهای شیمیایی گیاه مرزه تابستانه. هدف کاربردی این تحقیق: تعیین بهترین ترکیب کود آلی به منظور افزایش رشد و افزایش اسانس گیاه دارویی مرزه تابستانه. هدف نهایی این تحقیق: تعیین بهترین ترکیب کود آلی به منظور کاهش کاربرد کودهای شیمیایی و کمک به حفظ محیط زیست و تولید محصولات غذایی ارگانیک (طبیعی) و سالم. فرضیه های تحقیق: کودهای آلی بر رشد، کمیت و عملکرد گیاه دارویی مرزه تابستانه اثر دارد. کودهای شیمیایی هم بر رشد، کمیت و عملکرد گیاه دارویی مرزه تابستانه اثر دارد. کودهای آلی بر روی میزان مواد مؤثره و کیفیت اسانس گیاه دارویی مرزه تابستانه موثر است. کودهای شیمیایی بر روی میزان مواد مؤثره و کیفیت اسانس گیاه دارویی مرزه تابستانه ارتباط اثر دارد. خصوصیات رویشی گیاه دارویی مرزه، تحت تاثیر تیمارهای کودهای مختلف آلی متفاوت می باشد. خصوصیات رویشی گیاه دارویی مرزه، تحت تاثیر تیمارهای کودهای مختلف شیمیایی متفاوت می باشد. تیمارهای کودهای شیمیایی و آلی بر کیفیت و کمیت اسانس گیاه مرزه تاثیرگذار می باشد. تیمارهای نمونه های شاهد که به صورت طبیعی و بدون استفاده از کود های مختلف شیمیایی و آلی رشد کرده اند از نظر اندام های هوایی و مقدار اسانس بدست آمده، با نمونه های تیمارهای که با کودهای شمیمایی و آلی رشد کرده اند از نظر میزان رشد و مقدار مواد موثره دارای مقادیر نختلفی می باشند. اهمیت و ضرورت انجام تحقیق: امروزه انجام تحقیقات بر روی کاهش میزان کاربرد مواد شیمیایی (کود و سموم) در تولید محصولات زراعی و تولید محصولات سالم غذایی طبیعی و ارگانیک می تواند به سلامتی انسان و حفظ محیط زیست کمک نماید. استفاده از مواد آلی و کشت ارگانیک امروزه کاربرد زیادی پیدا کرده زیرا کودهای شیمیایی می توانند به عنوان یکی از آلوده کننده های محیطی همچون آلوده کننده های زیست محیطی عمل کرده و محیط زیست را با مخاطره روبرو می کند لذا استفاده از مواد آلی و همچنین تعیین غلظت آنها می تواند باعث افزایش تولید و عملکرد گیاهان شده و خسارات ناشی از کودهای شیمیایی را کاهش دهد. تولید و پرورش گیاه دارویی مرزه تابستانه که دارای کاربردهای طبی، غذایی و آرایشی می باشد اهمیت اقتصادری آن را بیان می کند. با توجه به خواص دارویی و درمانی گیاه مرزه تابستانه و اثرات مواد موثره و اسانس آن، ضرورت انجام تحقیقات گسترده تر، تولید و بازاریابی محصولات مختلف این گیاه را دو چندان می کند. با توجه به اهمیت اقتصادی تولید و پرورش گیاه دارویی مرزه تابستانه که دارای کاربردهای طبی، غذایی و آرایشی می باشد و ارزش افزوده اسانس گیاه مرزه تابستانه و خواص دارویی آن باعث انتخاب این گیاه با هدایت و راهنمایی اساتید گرامی شد. امروزه در جهت تولید محصولات سالم زارعی، استفاده از مواد و کودهای آلی و کشت ارگانیک کاربردهای فراوانی پیدا کرده است چرا که کودهای شیمیایی سبب آلودگی محیطی شده و به محیط زیست و سلامت انسانها لطمات جبران ناپذیری وارد می کند. لذا با توجه به اهمیت و ضرورت تحقیق بر روی کاربرد کودهای آلی و مقایسه آن با کودهای شیمیایی در میزان رشد و مقدار مواد موثره و اسانس گیاهان دارویی، کاهش کاربرد کودهای شیمیایی به عنوان یکی از آلوده کننده های محیطی، از انگیزه های این پژوهش می باشد.
۱-۳- معرّفی تیره نعنائیان
در تیره نعناع طبق بررسی های جدیدی که به عمل آمده، ۴۰۰۰ گونه گیاه وجود دارد که در ۲۰۰ جنس جای داده شده اند. این گیاهان به وضعی در کره زمین پراکندگی دارند که در غالب نواحی یافت می گردند ولی پیشینه انتشار آنها در منطقه مدیترانه است. گیاهانی عموما علفی یکساله یا پایا و دارای ساقه های راست یا خزنده اند. از مشخصات این گیاهان آن است که ساقه های چهارگوش دارند. از قاعده ساقه آنها نیز غالبا ساقه های فرعی منشاء می گیرد که حالت خزنده در سطح زمین پیدا می کنند و یا درون خاک وارد گردیده به صورت ساقه زیرزمینی در می آیند (زرگری، ۱۳۷۶). تیره نعناع یکی از تیره های بزرگ گیاهی ایران است و شامل جنس هایی با گونه های زیاد است. این تیره در ایران ۴۶ جنس و ۱۴ قبیله دارد. تیره نعناع گیاهانی یکساله، چند ساله، یا خشبی، به ندرت درختچه ای، اغلب معطر و بدون تیغ، یا ساقه ای غالبا چهارگوش، برگ ها متقابل، به ندرت فراهم، بدون گوشوارک، ساده، گاهی شانه ای. گل آذین گرزن، در محور برگه ها یا برگ های بالایی دو به دو متقابل یا اغلب به صورت فراهم کنار یکدیگر قرار گرفته، گاهی نیز گل آذین سنبله، گل ها نر ماده، گاهی در یک گیاه تعدادی از گل ها فاقد اندام نر یا پرچم، به عبارت دیگر گل های ماده، در این حالت گل های کوچکتر و کمرنگ تر از بقیه (جوری و همکاران، ۱۳۸۹). این تیره از لحاظ تعداد و غنای اشکال یکی از ده تیره بزرگ گیاهان محسوب می گردد. اغلب این گیاهان با خشکی سازش حاصل کرده و برگ های آنها از کرک پوشیده شده اند تا از تعرق زیاد جلوگیری به عمل آورند (صفایی و همکاران، ۱۳۹۱). گیاهان یک ساله یا چند ساله، علفی یا بوته ای بندرت درختچه ای، اغلب معطر و بدون تیغ، ساقه ها چهار گوش، برگها متقابل و بندرت فراهم، گل آذین گرزین مجتمع و متراکم انتهایی یا محوری (گلومرول) است. جام گل نامنظم، پیوسته، دولپه، پرچم ها ۴ عدد دو به دو مساوی که به این حالت دی دینام می گویند گاهی ۲ عدد، میوه چهار فندقه (تتراکن) در این خانواده هر جفت برگ با جفت پایین تر و بالاتر زاویه ۹۰ درجه تشکیل می دهد (حکیمی میبدی و همکاران، ۱۳۸۴). ماده موثره گیاهان این تیره عمدتا از نوع اسانس است که در کرک های ترشحی یا حجره ای مخصوص در برگ، ساقه و گلها ساخته و ذخیره می شود. در اندام های مختلف این گیاهان موسیلاژ، تانن و مواد تلخ نیز وجود دارد. به علت معطر بودن این گیاهان مورد چرای دام واقع نشده و لذا ارزش علوفه ای ندارد ولی از نظر حفاظت خاک و از نظر داروئی حائز اهمیت می باشند. برخی از گونه های دیگر آن معرف سیر قهقرائی مرتع می باشند (اطمینان اقطاعی، ۱۳۹۰).
۱-۳-۱- تاریخچه مرزه تابستانه^[۱]
مبدا پیدایش مرزه دوران سوم زمین شناسی می باشد که از این دوران در رویشگاههای خشک گسترش یافته است (جم زاد، ۱۳۸۸). به نظر می رسد که نخستین بار در ایتالیا اقدام به پرورش این گیاه شده باشد. پزشکان قرون وسطی برای آن اثر نقرس قائل بودند و در قرون ۱۵ و ۱۶ میلادی نیز مردم آنرا دارویی مقوی، سقط کننده جنین و رفع فلج می دانستند. در سال۱۵۸۲ میلادی موفق به استخراج اسانس از مرزه گردیدند و در سال ۱۹۳۳ نیز دانشمندی به نام Schultzik آنرا داروی رفع اسهال یا اثر قاطع اعلام داشت (زرگری، ۱۳۷۶). مرزه به عنوان یکی از مطبوعترین ادویه ها معرفی شده و مدتهاست که از آن به عنوان ادویه استفاده می شود. یکی از حکمای روم باستان با نام ویرژیل می گوید: قبل از اینکه مردم روم فلفل را بشناسند از مرزه به عنوان یکی از اصلی ترین ادویه ها بهره می بردند. آنها از این گیاه در نوشیدنیها نیز استفاده می کردند (امیدبیگی، ۱۳۸۸).
۱-۳-۲- معرفی جنس و گونه مرزه تابستانه
جنس مرزه Satureia یکی از جنس های خانواده نعنا Lamiaceae متعلق به زیر خانواده Nepetoideia و قبیله Mentheae می باشد. جنس مرزه در چهارچوب وسیع خود دارای حدود ۲۳۵ گونه است. این جنس در بررسی گیاه شناسان مختلف به طور بسیار متفاوت ارائه گردیده و مرور بر منابع جدایی ۱۷ جنس را از آن نشان می دهد.(Doroszenko, 1985) (جم زاد، ۱۳۸۸). جنس مرزه با نام علمی Satureia اغلب در مناطق مدیترانه ای پراکندگی دارد (معاونی، ۱۳۸۸). جنس مرزه بر اساس تعریف محدود برای آن دارای حدود ۳۰ گونه است که با نام معمول Savory شناخته می شوند. معرفترین گونه های آن عبارتند از: مرزه تابستانه S.hortensis که گیاهی است یکساله و مرزه زمستانه S.montana که گیاهی است چند ساله و دائم سبز است. معروف ترین گونه های مرزه تابستانه Satureia hortensis L که گیاهی یکساله است. گونه مرزه تابستانه بومی جنوب اروپاست ولی در بخشی از آمریکای شمالی به طور طبیعی مستقر گردیده است (جم زاد، ۱۳۸۸). مرزه اغلب در مناطق مدیترانه ای پراکندگی دارد. این جنس در ایران دارای ۱۵ گونه می باشد که از میان آنها ۹ گونه انحصاری کشور هستند و سایر گونه ها علاوه بر ایران در تالش، ترکمنستان، ترکیه، قفقاز، ماورای قفقاز و عراق نیز می رویند. گونه های این جنس بیشتر در دامنه های کوهستانی مناطق شمال، شمال غربی، شمال شرقی، مرکزی و جنوب خربی ایران پراکندگی داشته و روی صخره های آهکی و یا دامنه های سنگلاخی می رویند (معاونی، ۱۳۸۸). از جنس این گونه (مرزه)، ۱۲ گیاه علفی یکساله و چند ساله در ایران رویش دارد که ۸ گونه آْن انحصاری ایران و ۴ گونه دیگر علاوه بر ایران، در ترکمنستان، تالش، آناتولی، ماورای قفقاز، عراق رویش دارند (جوری و همکاران، ۱۳۸۹). به طور کلی، دو گونه معروف و مهم مرزه در دنیا که مصرف خوراکی قرار می گیرند. Satureia hortensis L. و Satureia montata L. می باشند. گونه اول به نام مرزه تابستانی نیز معروف است گونه ای یک ساله و بومی جنوب اروپا و قسمت های شمالی آمریکاست. گونه دوم که به مرزه زمستانی نیز نامیده می شود گونه ای چند ساله، با ساقه سخت و چوبی است که بومی اروپا و آفریقای شمالی است و استفاده محدودتری دارد. (معاونی، ۱۳۸۸)
۱-۳-۳- خصوصیات گیاهشناسی مرزه تابستانه
مرزه با نام علمی Labiatae متعلق به خانواده نعناعیان است (کیانمهر، ۱۳۸۷). نام علمی: Satureia hortensis نام عمومی: Savory نام انگلیسی: Garden savory , Savory نام عربی: Nadgh نام فرانسوی: Sarriette نام آلمانی: Bohnenkrut نام خانواده: Labiatae (خانواده نعنا) - مرزه گیاهی است علفی، یک ساله و دارای ساقه های منشعب به طول تا ۳۰ سانتی متر. رنگ گیاه سبز کدر می باشد که با همین مشخصه با دیگر گونه ها متفاوت است. ساقه ی مرزه دارای گره هایی است که از همین گره ها ساقه های دیگر منشعب می شوند و این ساقه ها نیز به نوبه ی خود دارای انشعباتی جدید می گردند، به همین دلیل بوته ی گیاه به صورت پر شاخه و پر پشت به نظر می رسد. برگ های گیاه باریک، دراز، نوک تیز، نرم و پوشیده از تارهای کوتاه است که مات و کدر به نظر می رسند. برگ های مرزه هم چنین دارای یک رگبرگ و غده های حاوی اسانس است. گل های آن نیز کوچک و به رنگ سفید، سفید مایل به گلی یا گلی رنگ است که در فصل تابستان ظاهر می شوند. این گل ها به صورت ضخیم و در طول ساقه قرار گرفته اند. مرزه به دو صورت خودرو و کشت شده وجود دارد. (معاونی، ۱۳۸۸). گلها و برگهای مرزه معطر و حاوی اسانس می باشند. مقدار اسانس در اندامهای هوایی مرزه مختلف است و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد. مقدار اسانس بین ۱ تا ۲ درصد است. اسانس دارای ترکیبات متفاوتی است. از مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده اسانس می توان از کارواکرول (۳۰ تا ۴۰%)، سیمول (۲۰ تا ۳۰%) و ترکیبات فنلی دیگر نام برد. از مواد دیگر پیکر رویشی این گیاه می توان از ترکیبات آهن دار و ترکیبات قندی و تعدادی از اسیدهای آلی یاد کرد. مرزه دوره رویشی متوسطی دارد. از بدو رویش بذر تا تشکیل میوه، ۱۴۰ تا ۱۶۰ روز به طول می انجامد. بذر مرزه تا ۱ الی ۲ سال از قوه رویشی مناسبی برخودار است. رویش بذر به شرایط آب و هوایی منطقه بستگی دارد. در صورت نامساعد بودن شرایط اقلیمی، بذرها پس از ۲۵ تا ۳۰ روز سبز می شوند. گیاه پس از سبز شدن گیاهان به گل می نشینند و اولین گلها اواخر بهار – اوایل تابستان (خرداد – تیر) تشکیل می شوند. گلها بتدریج تشکیل می شوند. پس از ۲۵ تا ۳۰ روز همه گلها پدیدار می شوند. میوه ها نیز بتدریج می رسند و پس از رسیدن آنها بذرها به اطراف ریزش می کنند (امیدبیگی، ۱۳۸۸).
۱-۳-۴- اکولوژی مرزه تابستانه
مرزه در طول رویش به هوای گرم و نور کافی نیاز دارد. بذرها در دمای ۱۲ تا ۱۵ درجه سانتی گراد جوانه می زنند ولی درجه حرارت مطلوب برای جوانه زنی آنها بین ۲۰ تا ۲۲ درجه سانتی گراد است. گیاهان جوان به درجه حرارت پایین حساسند. به طوری که در ۱- تا ۲- درجه سانتی گراد دچار سرما زدگی شده و خشک می شوند. رشد مرزه در دمای ۱۰ درجه سانتی گراد متوقف می شود. چنانچه مدتی قبل از گلدهی، هوای ابری یا سرد شود نه تنها از عملکرد گیاه کاسته می شود بلکه در مقدار اسانس تاثیر منفی داشته و به نحو بارزی سبب کاهش آن می گردد. پی اچ خاک برای کشت مرزه بین ۶/۵ تا ۲/۸ مناسب است (امیدبیگی، ۱۳۸۸). گونه های مرزه بومی مناطق معتدله گرم و مناطق مدیترانه ای هستند. در طبیعت در مناطق کوهستانی، شکاف صخره های آهکی و در دامنه ها و کوهپایه ها رشد می کنند (جم زاد، ۱۳۸۸). مرزه بومی اروپای جنوبی است و در محدوده وسیعی از شرایط آب و هوایی رشد می کند محیط بالنسبه گرم و خشک و آفتاب کامل و خاکهای حاصلخیز و زهکشی شده را ترجیح می دهد. مرزه بالنسبه به آب زیادی نیاز دارد. زمان مناسب برای کاشت مستقیم (بذر)، اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت پس از بر طرف شدن خطر یخبندان بهاره یا به عنوان کشت دوم در اواخر بهار و اوایل تابستان می باشد. طول مدت جوانه زنی بذر مرزه بسته به دمای محیط و خاک در زمان کاشت ۱۰- ۱۵ روز خواهد بود. مرزه در طیف وسیعی از انواع بافت خاک رشد می کند اما خاک لومی را ترجیح می دهد. pH مورد نیاز مرزه حدود ۷ می باشد. اندام مورد استفاده آن بخش هوایی گیاه و زمان برداشت مرزه همزمان با آغاز گلدهی آن خواهد بود. پس از برداشت محصول خشک کردن مرزه در دمای ۳۵- ۴۰ درجه سانتی گراد و خشک کردن در سایه و دمای محیط انجام می شود (یزدانی و همکاران، ۱۳۸۳). مرزه در آب و هوای معتدله استپی و مدیترانه ای کاشته می شود. در آب و هوای زیاد مرطوب زود مبتلا به گیاه انگلی سس می شود و بسیار روشنایی پسند است. خاک های قوی، عمیق، حاصلخیز و هوموسی را با رطوبت متعادل دوست دارد. خاک را خسته می کند و گیاهی است پرنیاز و احتیاج به کودکان مختلف دارد. گیاه خودروی مرزه با ریشه عمیق که دارند در روی اراضی سنگلاخ و فقیر و معدنی می رویند ولی حاصل خوبی نمی دهند (معاونی، ۱۳۸۸).
۱-۳-۵- رشد و نمو مرزه تابستانه
مرزه دوره رویشی متوسطی دارد. از بدو رویش بذر تا تشکیل میوه، ۱۴۰ تا ۱۶۰ روز به طول می انجامد. بذر مرزه تا ۱ الی ۲ سال از قوه رویشی مناسبی برخودار است. رویش بذر به شرایط آب و هوایی منطقه بستگی دارد. در صورت نامساعد بودن شرایط اقلیمی، بذرها پس از ۲۵ تا ۳۰ روز سبز می شوند. گیاه پس از سبز شدن رشد و نمو سریعی به خود می گیرد، به طوری که ۷۵ تا ۸۰ روز پس از سبز شدن، گیاهان به گل می نشینند و اولین گلها اواخر بهار – اوایل تابستان (خرداد – تیر) تشکیل می شوند. گلها بتدریج تشکیل می شوند. پس از ۲۵ تا ۳۰ روز همه گلها پدیدار می شوند. میوه ها نیز بتدریج می رسند و پس از رسیدن آنها، بذرها به اطراف ریزش می کنند (امیدبیگی، ۱۳۸۸). مرزه احتیاج به آفتاب فراوان و زمین مرطوب دارد و خاک آن بایستی سبک و کود دامی فراوان و کود شیمیایی ازته به آن بدهند مقدار کود لازم ۱۲۰ – ۱۰۰ تن کود دامی در مهرماه به زمین داده و آنرا برگردان نموده و در اواسط اردیبهشت ۷۰ – ۵۰ کیلو کود نیتراته به زمین داده و بوسیله دندانه در خاک می کنند، سپس دندانه و دیسک زده و بذر آنرا در خطوطی که فاصله آن ۳۵ – ۲۰ سانتیمتر است می کارند، پس از ۲ ماه شاخکهای جوان آنرا درو کرده تا ۲ مرتبه جوانه بزند و این برنامه تا پاییز ادامه دارد و در پاییز قبل از آنکه به گل بنشیند بوته را از ریشه خارج نموده و به بازار عرصه می کنند (حسنی زاده، ۱۳۸۶). کودهای حیوانی و شیمیایی تاثیر مطلوبی در رشد و عملکرد مرزه دارند. در فصل پاییز هنگام آماده ساختن خاک، افزودن ۵۰ تا ۶۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و ۶۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس در زمین های که مرزه کشت می شود ضروری است. همچنین افزودن ۵۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار ازت در فصل بهار، هنگام آماده کردن زمین برای کاشت گیاه نتایج مطلوبی در افزایش عملکرد خواهد داشت. پس از اولین برداشت محصول، اضافه کردن مقادیر مناسبی ازت به فواصل بین ردیف ها، نتایج مطلوبی را در رشد و افزایش عملکرد به همراه دارد. پس از برداشت محصول قبل، در اولین فرصت کود حیوانی کاملا پوسیده (در صورت نیاز) به زمین اضافه می گردد. سپس شخم متوسطی (به عمق ۲۵ تا ۲۸ سانتی متر) زده می شود. پس از اینکه کلوخه ها به وسیله دیسک خرد شدند زمین را تسطیح می کنند. پس از تسطیح کودهای شیمیایی مورد نیاز گیاهان به خاک اضافه می شود. اواخر زمستان بستر خاک را برای کاشت بذر آماده می کنند. دمای مطلوب برای جوانه زنی بذر مرزه، ۲۰ تا ۲۲ درجه سانتی گراد است. از آنجا که مرزه به سرما نیز حساس است، مناسب ترین زمان برای کاشت این گیاه، فصل بهار (اواخر فروردین – اوایل اردیبهشت) است. فاصله ردیفها در کشت مرزه متفاوت بوده و به روش کشت بستگی دارد. در سطح کوچک که عمل کشت به وسیله دست انجام می گیرد، فاصله ردیف های کاشت از یکدیگر بین ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر مناسب است. چنانچه این عمل با ماشین بذرکار انجام گیرد، فواصل ۴۵ تا ۵۰ سانتی متری برای ردیفها مناسب تر است. تعداد بذر در هر متر طول ردیف ۱۲۰ تا ۱۴۰ عدد مناسب است. عمق بذر مرزه در خاکهای مختلف متفاوت و بین ۵/. تا ۵/۱ سانتی متر است. کاشت بذر در اعماق بیشتر منایب نیست و باعث عدم سبز شدن آنها می شود. برای هر هکتار زمین به ۴ تا ۸ کیلوگرم بذر نیاز است (امیدبیگی، ۱۳۸۸). گیاهان در مرحله گلدهی حاوی حداکثر مقدار اسانس می باشند. از این رو برداشت پیکر رویشی آنها از این مرحله آغاز می شود. چنانچه کلیه شرایط (اعم از آبیاری، نوع خاک و مواد و عناصر غذایی موجود در خاک و …) برای رویش گیاهان مناسب باشد می توان در طول سال ۲ و یا حتی ۳ بار محصول را برداشت نمود. اولین برداشت همواره در آغاز گلدهی انجام می گیرد. دومین برداشت معمولا اواخر شهریور – اوایل مهر مناسب است. برداشت محصول به وسیله ماشین یا داس صورت می گیرد و کلیه اندامهای هوایی گیاهان برداشت می شوند. پس از جمع آوری، محصول را خشک می کنند. دمای مناسب برای خشک کردن اندامهای رویشی مرزه، ۴۰ درجه سانتی گراد است. پس از خشک کردن آنها را تمیز و بسته بندی می کنند. مقدار عملکرد وزن خشک پیکر رویشی، بین ۴/۱ تا ۸/۱ تن در هکتار است. اگر هدف از کشت مرزه جمع آوری بذرهای آنها باشد تنها یک بار ان هم در هنگامی که میوه ها می رسند اقدام به برداشت می شود. معمولا ۱۴۰ تا ۱۶۰ روز پس از سبز شدن بذر، میوه ها می رسند. زمان مناسب برای جمع آوری بذرها، اوایل شهریورماه است. رنگ بذرها از اوایل شهریور بتدریج قهوه ای می شود. تاخیر در برداشت بذرها مناسب نیست زیرا بذرهای کاملا رسیده با کوچکترین ضربه ای به اطراف پراکنده می شوند. اندامهای رویشی برداشت شده در این مرحله کیفیت مطلوبی ندارند و فاقد ارزش دارویی خواهند بود. مقدار محصول بذر بین ۱۵۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم در هکتار است (امیدبیگی، ۱۳۸۸).
۱-۳-۶- خواص درمانی مرزه تابستانه
پزشکان قرون وسطی برای آن اثر معالج نقرس قائل بودند و در قرون ۱۵ و ۱۶ میلادی نیز مردم آنرا دارویی مقوی، سقط کننده جنین و رفع فلج می دانستند. در سال ۱۵۸۲ میلادی موفق به استخراج اسانس از مرزه گردیدند و در سال ۱۹۳۳ نیز دانشمندی به نام Schultzik آنرا داروی رفع اسهال با اثر قاطع اعلام داشت. سرشاخه گلدار و بطور کلی قسمتهای هوایی گیاه که معمولا در هنگام گل چیده می شود و در سایه خشک می گردد، بوی معطر و اثر نیرو دهنده، تسهیل کننده عمل هضم، مقوی معده^[۲] مدر، بادشکن و بطور خفیف اثر قابض، ضد نزله، رفع اسهال و ضد کرم دارد. از مرزه می توان مانند انواع دارویی آویشن، در رفع ضعف و حالت چنگ زدگی معده استفاده کرد بعلاوه آنرا در سوء هضم ها، زردی، حالت بحرانی آسم، تخمیرات روده و نفخ بکار برد. محلول های آن به صورت غرغره جهت رفع افتادگی زبان کوچک و احتقان و پرخونی لوزه ها مصرف دارد بعلاوه لوسیون آنرا در استعمال خارج بر روی اولسری های دیر علاج اثر می دهند و حمام جوشانده آنرا در رفع دردهای رماتیسمی، دردهای عصبی و همچنین تقویت جسمانی کودکان کم بنیه و یا مبتلا به نرمی استخوان به کار می برند. مرزه طبق بررسی های Schultzikاثر قاطع در رفع اسهالهای حاد و مزمن دارد. دم کرده یک درصد آن که معادل ۱۲۶./. درصد کارواکرول دارد، در رفع اسهالهای عفونی سبک و همچنین گاستروآنتریت های حاد و التهاب قولون اثر معالج نشان می دهد. اسانس مرزه دارای اثر ضدعفونی کننده است (زرگری، ۱۳۷۶). مرزه به علت داشتن ترکیبات فنلی در اسانس و ترکیبات تاننی در برگ دارای خاصیت ضد قارچ، ضد میکروب، ضد اسپاسم و ضد اسهال می باشد. هم چنین مرزه دارای خاصیت ضد ادرار آوری بوده و در اروپا از قدیم به عنوان ضد تشنگی زیاد به خصوص در افراد مبتلا به مرض قند مورد استفاده بوده است. این اثر را به دلیل وجود جسم کارواکرول در اسانس آن می دانند. مهمترین اثرات گزارش شده مرزه: ضد درد، ضد آرتریت، ضد باکتری، ضد سرطان، ضد ترشح ادرار، ضد ویروس تبخال، ضد التهاب، ضد کرم، ضد اکسیدان، ضد عفونی کننده، ضد قارچ، ضد اسپاسم، معرق، هضم کننده ی غذا، ادرار آور، خلط آور، مسهل، مسکن، محرک و مقوی معده (صالحی سورمقی، ۱۳۸۵). گیاه دارویی مرزه تابستانی به عنوان محرک نیرو دهنده، برای تقویت معده، ضدعفونی کننده، تسهیل کننده عمل هضم … مورد استفاده قرار می گیرد. بر اساس بعضی گزارشها مرزه برای درمان سرطان مورد استفاده قرار گرفته است (جم زاد، ۱۳۸۸). سرشاخه های گلدار و قسمتهای هوایی گیاه مرزه که معمولا هنگام چیده شده در سایه خشک می شود معطر بوده، دارای اثر مقوی معده، نیرو دهنده، تسهیل کننده عمل هضم و ضد نفخ و مدر می باشد. همچنین به طور خفیف دارای اثر قابض بوده، در رفع اسهالهای حاد و مزمن بکار می رود. به عنوان ضد کرم و ضد نزله نیز مورد مصرف دارد و در حالت بحرانی آسم و احتقان و پر خونی لوزه ها بکار می رود. در استعمال خارج، لوسیون آن بر روی زخمهای دیر علاج اثر مفید ظاهر می سازد. اسانس مرزه دارای خاصیت ضد عفونی کننده نیز می باشد (مومنی و همکاران، ۱۳۷۷). پیکر رویشی مرزه حاوی مواد موثره ای است که باعث افزایش فشار خون و مداوای سرفه می گردد. این گیاه ضد نفخ بوده و به هضم غذا نیز کمک می کند .از اسانس مرزه در صنایع کنسروسازی و نوشابه سازی استفاده می شود. اسانس این گیاه خاصیت ضد میکروبی داشته و مانع رشد برخی از باکتریها می شود (امیدبیگی، ۱۳۸۸). مرزه تابستانی به عنوان گیاهی دارویی، به صورت سنتی به عنوان داروی محرک، ضد نفخ، خلط آور، مقوی معده و همچنین ضد اسهال و تقویت کننده قوی جنسی کاربرد دارد. اسانس هر دو گونه ها به دلیل وجود کارواکرول و تیمول دارای خواص ضد میکروبی است (معاونی، ۱۳۸۸).
۱-۳-۷- وضعیت تولید و مصرف مرزه تابستانه و اهمیت اقتصادی آن
در خصوص تولید و مصرف مرزه تابستانه در حال حاضر چه در سطح کشور و چه در سطح دنیا آمار دقیقی در دسترس نمی باشد ولی در خصوص چگونگی مصرف و اهمیت اقتصادی آن موارد زیر بیان می شود: پرورش این گیاه (مرزه) به عنوان سبزی خوراکی بوده و استفاده ی خشک آن در ادویه جات در نقاط مختلف ایران رایج است (صالحی سورمقی، ۱۳۸۵). مرزه به صورت های تازه، خشک و مخلوط در ادویه جات، دارای مصرف بالایی در جهان است (معاونی، ۱۳۸۸). از اسانس مرزه در صنایع کنسرو سازی و نوشابه سازی استفاده می شود. اسانس این گیاه خاصیت ضد میکروبی داشته و مانع رشد برخی از باکتریها می شود (امیدبیگی، ۱۳۸۸). اسانس مرزه دارای اثر ضدعفونی کننده است (زرگری، ۱۳۶۹). در بسیاری از کشورها از جمله انگلیس از مرزه به عنوان یکی از گیاهان مهم ادویه ای استفاده می شود. همه ساله زمینهای زراعی وسیعی در کشورهای یوگسلاوی، فرانسه، اسپانیا، آمریکا (کالیفرنیا) و مجارستان به کشت مرزه اختصاص می یابد (امیدبیگی، ۱۳۸۸). عوامل اقتصادی یکی از مهم ترین عوامل در تولید، پرورش و فرآوری گیاهان دارویی و صنعت تولید داروهای گیاهی است. با توجه به آمار و ارقام گزارش شده در منابع مختلف، تولید گیاهان دارویی در مقایسه با سایر گیاهان زراعی و باغی از ارزش افزوده ی بالاتری برخودار است. هم چنین با توجه به استقبال جهانی از مصرف داروهای با منشا گیاهی، صنعت داروسازی در این بخش نیز از رونق اقتصادی خوبی برخودار شده است (امیدبیگی، ۱۳۷۴).