در اسناد مختلف بین‌المللی بر این نکته تأکید شده که انسان ها حق دارند به مراجع قضایی و اداری در امور زیست محیطی دسترسی داشته باشد ، این حق محدود به اتباع و شهروندان یک دولت نیست . برخی از توافق های بین‌المللی ، دارای الزاماتی عملی ‌در مورد اعطای حق دسترسی به دادرسی قضایی و اداری برای اتباع بیگانه ، و به طور برابر با شهروندان خود، می‌باشند . دسترسی یکسان به وسایل جبران خسارات مورد ملاحظه در حقوق داخلی ، ابزاری بر اجرای اصل پرداخت توسط آلوده ساز است ؛ همچنین اجرای یکسان حق دسترسی به وسایل جبران خسارت در حقوق داخلی نیازمند آن است که دولت ها موانع موجود در حیطه ی صلاحیت حقوق ملی را بر طرف کنند یا با توجه به دیگر راه های جبران خسارات مربوط به لطمات وارده به محیط زیست ، اقدامات مقتضی را به عمل آورند .

اکنون به بررسی چند سند در این باره می پردازیم :

الف) کنوانسیون اروپایی حقوق بشر : ماده ۱۰ این کنواسیون ، در صورت بروز تخلف از حقوق و آزادی های مطروحه در کنوانسیون ، با جبران خسارت آن را تضمین می‌کند و با وجود حق مذبور ، بدین ترتیب تخلفات از حق کسب آگاهی را نیز در بر می‌گیرد .

ب) اعلامیه ی ریو و دستور کار ۲۱ ، در اصل ۱۰ اعلامیه ی ریو آمده است : دسترسی مؤثر به اقدامات و مراجع قضایی و اداری ، از جمله مجازات و جبران خسارت باید تضمین گردد . دستور کار ۲۱ دولت ها و قانونگذاران را در جهت ایجاد رویه های قضایی و اداری برای دادخواهی جبران خسارت قانونی و خسارات ناشی از اعمال تأثیر گذار بر محیط زیست که ممکن است غیر قانونی یا تجاوز به حقوق قانونی باشد ، مورد خطاب قرار می‌دهد و امکان دسترسی افراد ، گروه ها و سازمان ها را برای منافع قانونی شناخته شده ی آن ها فراهم می‌کند .

ج) پیش طرح سومین میثاق بین‌المللی حقوق همبستگی ، ماده ی ۱۸ این پیش طرح بیان می‌دارد : هر فردی که حق او برای داشتن محیطی سالم و از نظر زیست محیطی متعادل ، مورد تجاوز قرار گیرد ، یا تهدید واقعی مبنی برچنین تجاوزی وجود داشته باشد ، حق خواهد داشت به طور مؤثر به مرجع صالحه ، شکایت نماید ؛ حتی اگر عامل تجاوز یا تهدید به تجاوز ، شخصی باشد که در حال انجام وظایف قانونی خود می‌باشد . در ماده ۱۹ نیز ، به کسی که به حق برخورداری او از محیط زیست تجاوز شده ، حق در خواست جبران خسارت داده شده است .

د)کنوانسیون حقوق دریاها ؛ بند ۲ ماده ی ۲۳۵ این کنوانسیون می‌گوید ؛ دولت ها باید تضمین نمایند که جبران خسارت یا سایر طرق جبرانی در قبال صدمات ناشی از آلودگی محیط زیست دریایی توسط اشخاص حقیقی یا حقوقی تحت صلاحیت قضائی باشد .

هـ) اصول راهبردی صوفیا ؛ یکی از این اصول آیین قضایی و اداری تضمین حق دسترسی به اطلاعات است ، که جزئی از حق بر محیط زیست به حساب می‌آید»^[۳۸].

مبحث چهارم : عوامل تهدید کننده ی حق بر محیط زیست

در آخرین مبحث از این فصل به بررسی عوامل تهدید کننده ی حق بر محیط زیست می پردازیم . با تبیین عوامل تهدید کننده حق بر محیط زیست به خوبی می‌توانیم به مسائل و موضوعات مرتبط با حق بر هوای پاک و الزام دولت به آن بپردازیم . به عبارت دیگر حق بر محیط زیست در دنیای کنونی از سوی عوامل زیر به شدت تحت مخاطره است :

گفتار اول : آلودگی فضا

مرز میان هوا و فضا تا کنون نامشخص مانده است . در اسناد بین‌المللی مثل کنوانسیون ۱۹۴۴ شیکاگو درباره ی هوانوردی بین الملل ومعاهده ۱۹۶۷ فضا درمورد ارتفاع دقیقی که هوا خاتمه یافته وفضا شروع می شود، مطلبی عنوان نشده است .اما با این حال برخی از صاحب نظران بر این عقیده هستند که مرز میان هوا و فضا ، ارتفاعی است که هواپیما می‌تواند آن جا صعود کند و چنین ارتفاعی بیش از ۲۰ مایل نخواهد بود. این نظریه تا حدودی ارزشمند است ، اما ارائه ملاک دقیقی برای ترسیم مرز میان هوا و فضا در می ماند زیرا امروزه وسایل پرنده ای وجود دارند که هم مشخصات هواپیما را دارند و هم مشخصات فضا پیما را و می‌توانند تا ارتفاع ۴۷ مایلی اوج گیری کنند. برخی دیگر معتقدند که مرز میان هوا و فضا ، اتمسفر است و تا هر جا که هوا یافت شود آن محدوده جزء هوا محسوب می شود .

از آن چه گفته شد می توان نتیجه گرفت که هنوز به صورت دقیق مرز میان هوا و فضا تبیین نشده است اما با این حال می توان گفت که معاهده ی راجع به اصول ناظر بر فعالیت دولت ها به منظور اکتشاف و استفاده از ماوراء جو از جمله ماه و دیگر اجرام سماوی ۱۹۶۷ مشهور به معاهده ی فضا به نظام حقوقی همین منطقه اشاره دارد که آن منطقه ای است از محیط زیست بشر که میراث مشترک محسوب شده و حوزه عمل بشریت بوده به نفع همه ی کشورها باید آزاد باشد و نمی توان آن را به مالکیت در آورد . یکی از دغدغه های جهانی مسأله محیط زیست فضا و به خطر افتادن سلامت آن در اثر فعالیت های فضائی است .

از زمانی که فعالیت های فضایی آغاز شد، تقریباً تعداد اندکی از مردم ‌در مورد تأثیر عمومی این فعالیت ها بر محیط زیست احساس نگرانی کردند. اما اکنون این نگرانی افزایش یافته است از یک منظر همه فعالیت های فضایی بر محیط زیست تأثیر می‌گذارد که همه ی آن ها آثار نا مطلوب ایجاد نمی کنند، اما فعالیت هایی ‌نیزهستند که به محیط زیست آسیب می رسانند . امروزه بیش از ۷۰۰۰ شیء قابل ردیابی ساخت بشر در فضا وجود دارد و تخمین زده شده که ۲ برابر همین تعداد اشیاء غیر قابل ردیابی وجود داشته باشد که تعداد زیادی از آن ها را وسایل فضایی غیر فعال مثل ماهواره های از کار افتاده ، موتور های سوخته یا زباله ها تشکیل می‌دهد .

علاوه بر خطرهای ایجاد شده ناشی از ازدحام این اشیاء استفاده از منابع نیروی هسته ای و انفجارهای اتمی در فضا و انتشار پیوسته ای رادیواکتیویته باعث نگرانی است . از سوی دیگر ، انتقال نیروی خورشیدی به زمین از طریق ماهواره های که از پرتوهای مایکروویو یا لیرز استفاده می‌کنند خطرهای خاصی را در بر دارد که دامنه آن کاملاً ارزیابی نشده است.

۶٫ هرگز بدن علت نگران نمی شوم ……………………………………………………………….

۷٫ صحبت کردن در مقابل گروه برایم خیلی دشوار است ………………………….

۸٫ دلم می خواست جوانتر بودم……………………………………………………………………

۹٫ اگر می توانستم ، خیلی از ویژگیهایم را عوض می کردم ………………………..

۱۰٫ بدون دشواری می توانم تصمیم بگیرم…………………………………………………….

۱۱٫ مردم ، زندگی با من را خوشایند می دانند……………………………………………….

۱۲٫ در خانه خیلی عصابی می شوم ……………………………………………………………….

۱۳٫ همیشه آنچه راکه لازم است انجام می دهم …………………………………………….

۱۴٫ به کاری که دارم افتخار می کنم ……………………………………………………………….

۱۵٫ لازم است همیشه یکی به من بگوید که چکار کنم ……………………………………

۱۶٫مدت‌ها وقت لازم دارم با شرایط جدید سازگار شوم ………………………………..

۱۷٫ اغلب به کارهایی که انجام می دهم تاسف می خورم………………………………

۱۸٫ در میان همسالان خود از همه ‌محبوب‌تر هستم …………………………………………….

۱۹٫ خانوده ام اغلب به احساسات من توجه می‌کنند………………………………………

۲۰٫ هرگز غمگین نمی شوم……………………………………………………………………………….

۲۱٫ کارم را به بهترین وجه انجام می دهم ………………………………………………………….

۲۲٫ به آسانی کارم را ول می کنم …………………………………………………………………..

۲۳٫ معمولا مواظب خودم هستم ………………………………………………………………………

۲۴٫ تا اندازه ای شاد هستم …………………………………………………………………………………..

۲۵٫ دوست دارم با افراد جوانتر از خودم معاشرت کنم ………………………………

۲۶ . خانواده ام خیلی به من امید بسته اند……………………………………………………….

۲۷٫ همه کسانی را که می شناسی دوست دارم………………………………………………

۲۸٫ وقتی در جمع هستم ، دوست دارم صدایم کنند………………………………………..

۲۹٫ خودم را درک می کنم…………………………………………………………………………………

۳۰٫ برایم خیلی دشوار است که خودم باشم ………………………………………………….

۳۱٫ زندگی من کا ملا نامنظم است …………………………………………………………………..

۳۲٫ معمولا مردم توصیه های مرا به کار می‌برند…………………………………………..

۳۳٫ در خانه ، کسی عملا به فکر من نیست …………………………………………………….

۳۴٫ هرگز خودم را سرزنش نمی کنم ……………………………………………………………..

۳۵٫ آنطور که لازم است کار نمی کنم …………………………………………………………….

۳۶٫ می توانم نظر بدهم و خودم نیز به آن عمل کنم……………………………………….

۳۷٫ واقعا دوست ندارم یک زن ( مرد ) شوم ………………………………………………….

۳۸٫ درمورد خودم یک عقیده کمی فریبنده دارم ……………………………………………..

۳۹ . دوست ندارم همراه دیگران باشم ……………………………………………………………

۴۰٫ اغلب به ترک کردن خانه فکر می کنم ………………………………………………………

۴۱٫ .هرگز مورد مزاحمت قرار نگرفته ام………………………………………………………….

۴۲٫ اغلب احساس می کنم که عصبانی هستم …………………………………………………

۴۳٫ اغلب از خودم خجالت می کشم ……………………………………………………………………..

۴۴٫ برخلاف اکثر مردم ، ظاهر خوبی ندارم …………………………………………………..

۴۵٫ وقتی چیزی برای گفتن دارم، معمولا می گویم …………………………………………

۴۶٫ مردم ، اغلب مرا آدم مهمی می دانند …………………………………………………………

۴۷٫ خانواده ام مرا درک می‌کند……………………………………………………………………….

۴۸٫ همیشه حقیقت را می گویم ……………………………………………………………………………

۴۹٫ کارفرما یا رئیس به من می فهماند که لیاقت ارتقا را نداشتم …………………

۵۰٫ آنچه برایم اتفاق می افتد بی تفاوتم می‌کند …………………………………………….

۵۱٫ آدم کم استعدادی هستم ……………………………………………………………………………

۵۲٫ وقتی دیگران چاپلوسی می‌کنند به شدت عصبانی می شوم …………………

۵۳٫ اکثر مردم بیشتر از من محبوب هستند …………………………………………………..

۵۴٫ اغلب احساس می کنم که خانواده ام پشت سرم حرف می‌زنند…………….

۵۵٫ همیشه می دانم که به مردم چه بگویم………………………………………………………

۵۶٫ اغلب دلسرد می شوم ………………………………………………………………………………..

۵۷٫ مردم نمی توانند به من اعتماد کنند…………………………………………………………..

۵۸٫ هرگز پشت سر دیگران حرف نمی زنم…………………………………………………….

مقیاس تأیید خویشتن راتوس ^۱

دستور العمل

در جمله این مقیاس را به دقت بخوانید و ببینید تا چه اندازه ‌در مورد خود شما صدق می‌کند . برای نمره گذاری ، معیار زیر را در نظر بگیرند !

۳+: کاملا درست

۲+: درست

۱+: تا اندازه ای درست

۱-: تا اندازه ای غلط

۲-: غلط

۳-: کاملا غلط

۱٫ اکثر مردم خودشان را تأیید می‌کنند و جسورتر از من هستند ……………………………………………….

۲٫ به علت کمرویی ، از بیرون رفتن با جنس مخالف خوداری می کنم …………………………………………….

۳٫ وقتی غذای رستوران به میل من نمی شود ، خیلی راحت اعتراض می کنم…………………………………..

۴٫ مواظب هستم که به دیگران آسیب نرسانم ، حتی اگر خودم آسیب ببینم …………………………………….

۵٫ اگر فروشنده به زور بخواهد جنسی راکه مورد علاقه من نیست نشان بدهد

به دشواری می گویم نه ؟ ……………………………………………………………………………………………………..

۶٫ وقتی از من می خواهند کاری انجام دهم ، همیشه می پرسم چرا……………………………………………….

۷٫ بارها اتفاق می افتد که به دنبال بحث جدی می گردم ………………………………………………………………

۸٫ سعی می کنم مثل اکثر کسانی که موقعیت مرا دارند بیشترفت کنم …………………………………………..

۹٫ واقعیت این است که مردم ، اغلب از من سوء استفاده می‌کنند…………………………………………………

۱۰٫ دوست دارم با افرادی که تازه آشنا شده ام وبا افراد بیگانه وارد بحث شوم ………………………….

۱۱٫ اغلب نمی دانم که در مقابل جنس مخالف چه بگویم ……………………………………………………………….

۱۲٫ در تلفن کردن به وزارت خانه ها یا ادارت دولتی تردید می کنم ……………………………………………..

۱۳٫ دوست دارم تقاضای در خواست شغل را با پست بفرستم نه این که مصاحبه شوم …………………..

۱۴٫ اینکه بخواهم اجناس خریداری شده را بر گردانم ناراحت می شوم …………………………………………

۱۵٫ اگر یکی از خویشاوندان مورد احترام مرا نارحت کند ، معمولا خشم خودرا فرو می خورم نه اینکه اظهار نارضایتی کنم ………………………………………………………………………………………………………………

۱۶٫ از این که مبادا مورد مسخره قرار بگیرم از مطرح کردن سوال پرهیز می کنم…………………………….

۱۷٫ به هنگام بحث ، از ترس عصابی شدن ، کل بدنم می ارزد……………………………………… ……………

۱۸٫ اگر یک سخنران مشهور ، چیزی بگوید که از نظر من غلط است ، عقیده خود را برای شنوندگان اعلام می کنم ………………………………………………………………………………………………………………………..

۱۹٫ از چانه زدن بر سر قیمت پرهیز می کنم …………………………………………………………………………….

۲۰٫ وقتی کار مهمی انجام می دهم ، دوست دارم دیگران را در آن سهیم کنم …………………………………….

۲۱٫ درمورد احساسات خود راحت و صادق هستم…………………………………………………………….. ………

۲۲٫ اگرکسی درموردمن غیبت کند یا دورغ بگوید ، هرچه زودتر با او تماس می گیرم و مسائل را روشن می کنم………………………………………………………………………………………………… ………………………………

۲۳٫ اغلب برایم دشوار است که بگویم نه ………………………………………………………………………………….

د)جنبه جدید بودن و نوآوری در تحقیق

بررسی حیازت مباحات در قوانین موضوعه ایران به همراه مطالعه منابع فقهی اهل سنت با تطبیق و تطابق موارد آن با مسائل مستحدثه روز و نوین جامعه اسلامی، جنبه‌های نوآوری و جدید بودن تحقیق را تشکیل می‌دهند.

ه) اهداف مشخص تحقیق

۱- بررسی حیازت مباحات در حقوق موضوعه جمهوری اسلامی ایران

۲- تطبیق موارد قانونی حیازت مباحات با آموزه های فقه اهل سنت.

۳- نگرشی نوین به مباحث حیازت مباحات با لحاظ مسائلی همچون حمایت از حقوق محیط زیست.

۴- ارائه راهکارهایی برای استفاده بهینه از نهاد حیازت مباحات برای رشد و تعالی جامعه اسلامی.

و) سؤالات تحقیق

۱- اثر حیازت مباحات در قوانین موضوعه ایران و فقه اهل سنت چیست؟

۲- ماهیت حقوقی حیازت مباحات چیست؟

۳- قابلیت نیابت پذیری و توسل به نهاد نمایندگی در حیازت مباحات به چه نحوی است؟

ز) فرضیه های تحقیق

۱- حیازت مباحات یکی از راه های تملک اموال می‌باشد.

۲- حیازت بماحات در بین اعمال حقوقی ایقاع محسوب می شود.

۳- با توجه به اینکه حیازت عملی ارادی( عمل حقوقی) و تابع قصد است قابلیت نیابت پذیری دارد.

ح) تعریف واژه ها و اصطلاحات فنی و تخصصی:

حیازت: مصدر فعل حاز به معنای ضمیمه کردن است، گویا کسی که مکانی را حیازت می‌کند، آن را تملک کرده و به دارایی هایش ضمیمه می‌کند. پس هر چیزی که به نفس انسان ضمیمه شود، آن فرد، آن چیز را حیازت ‌کرده‌است(محمود،بی تا).

مباحات: اموالی که ملک اشخاص حقیقی یا حقوقی نباشد یعنی به ‌عنوان مالکیت در اختیار اشخاص نباشد(جعفری لنگرودی،۱۳۸۷).

ط)روش تحقیق و ابزار گردآوری

روش تحقیق در این پایان نامه به صورت کتابخانه ای خواهد بود. روش تجزیه و تحلیل و بررسی، به صورت تحلیلی- توصیفی خواهد بود. روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای خواهد بود و ابزار گردآوری اطلاعات به صورت فیش برداری از کتب، مجلات و نوشتارها، سایت های حقوقی و فقهی و جمع‌ آوری و بررسی آن ها و همچنین کسب نظر اساتید دانشگاهی و نیز مراجع دخیل در امور حقوقی.

ک)سازماندهی تحقیق

پژوهش با مقدمه ای مشتمل بر بیان مسئله اساسی تحقیق، اهمیت و ضرورت انجام تحقیق، مرور ادبیات و سوابق مربوطه و… آغاز گردید. سپس با مدنظر قرار دادن فرضیات تحقیق، به سه فصل تقسیم بندی شد، در فصل اول تحت عنوان کلیات تحقیق، به مباحثی پیرامون حیازت مباحات و تفاوت آن با احیاء اراضی موات و قاعده سبق، همچنین اموال عمومی و مشترکات عمومی و دیدگاه های فقهای امامیه و اهل سنت در این خصوص پرداخته شد و مبحثی به سببیت حیازت در تملک اختصاص یافت.

در فصل دوم تحت عنوان شرایط و عناصر حیازت مباحات، از ارکان حیازت، ماهیت حیازت مباحات و مصادیق عمل حقوقی حیازت مباحثی به تفصیل بیان گشت.

در فصل سوم تحت عنوان قابلیت نیابت در حیازت مباحات، به ترتیب از اجاره اشخاص و امکان حیازت اجیر، وکیل و امکان شرکت در حیازت بحث شد و مبحثی به ارتباط حقوق محیط زیست و حیازت مباحات اختصاص یافت.

فصل اول

کلیات تحقیق

مقدمه

به موجب ماده ی ۱۴۰ ق.م. تملک حاصل می شود به وسیله ی :« ۱-احیاء اراضی موات و حیازت اشیاء ، ۲-عقود و تعهدات، ۳-اخد به شفعه، ۴-«ارث». حیازت مباحات به مفهوم تصرف و وضع ید است یا مهیا کردن وسایل تصرف و استیلاء بر مباحات. به طور کلی مباحات را با لحاظ مقررات قانون مدنی می توان به شرح زیر تقسیم نمود:«۱-اراضی موات و مباحه که تملک آن با احیاء آن میسر می‌گردد، ۲-آبها اعم از سطح الارضی و تحت الارضی،۳-معادن اعم از سطح الارضی و تحت الارضی،۴-اشیاء و حیوانات گمشده، ۵-دقینه، ۶-شکار؛ ‌در مورد هر یک از مباحات صرف نظر از مقررات قانون مدنی احکام دیگری ضمن قوانین خاص وضع گردیده است. در این فصل، به تعریف و بررسی، واژه ها و اصطلاحات مهم و مرتبط با موضوع تحقیق خواهیم پرداخت، همچنین بحثی به «سببیت حیازت در تملک مباحات» ، اختصاص خواهد یافت. لذا مطالبی پیرامون واژه هایی مانند:حیازت مباحات، احیاء اراضی موات، مال، مالکیت، مشترکات عمومی، انفال، فی ء و … بیان خواهیم کرد.

۱-۱- حیازت مباحات

حیازت در لغت؛ مصدر فعل حاز به معنای ضمیمه کردن است، گویا کسی که مکانی را حیازت می‌کند، آن را تملک کرده و به دارایی هایش ضمیمه می‌کند. پس هر چیزی که به نفس انسان ضمیمه شود، آن فرد، آن چیز را حیازت ‌کرده‌است(محمود،بی تا)در فرهنگ فارسی معین ذیل کلمه حیازت چنین آمده است:«۱-جمع کردن، گردآوردن ۲-فراهم ساختن، به دست آوردن و جمع آن، حیازت است»(معین،۱۳۷۴).

در فقه، قاعده ای وجود دارد به نام« من حاز ملک»،(نجفی،بی تا) ‌به این معنا که حیازت، یکی از اسباب ملکیت است و مقصود از حیازت، استیلاء و تسلط بر چیزی است که سابقه مالکیت شخص بر آن وجود نداشته باشد؛ (مصطفوی،۱۴۲۱) مانند آب دریاها و رودخانه های عمومی، ماهی دریا، هیزم و علوفه زمین های بدون مالک و پرندگان. در اصطلاح فقها، «سلطه ی بر ثروت مباح منقول به گونه ای که دیگران امکان تصرف در آن را نداشته باشند» نیز تعریف شده است.(نظریف،۱۳۸۵)قانون مدنی در ماده ی ۱۴۶ خود در تعریف حیازت می‌گوید:« تصرف و وضع ید یا محیا کردن وسایل تصرف و استیلاء» به نظر یکی از حقوق ‌دانان، این ماده ناقص است و نمی گوید که تصرف بر مال انجام می شود؛ یعنی حیازت، تصرف بر مال یا آماده کردن وسایل تصرف بر مال است، ایشان در جای دیگری خاطر نشان می‌کنند که بهتر بود به جای«اشیاء»، اموال گفته می شد، چرا که شی ء اصطلاح حقوقی نیست(حمیتی واقف،۱۳۸۳).

۴- ویژگی چهارم موثرتر تعهد عبارت است از شهرت عمل:

این ویژگی اقدام و عمل فرد را با زمینه و با فت های اجتماعی آن پیوند می‌دهد منظور از شهرت آن است .

که دیگران از عامل و عمل چه می دانند و چه می خواهند .هر چه توقع دیگران از فرد بیشتر باشد و اهمیت کار زیاد باشد میزان تعهد نیز بیشتر خواهد بود. ‌بنابرین‏ چهار شاخص میزان تعهد فرد را برای ما قابل پیش‌بینی می‌سازد این تحلیل از دیدگاه رفتاری و کاربردی مدیران را قادر می‌سازد که بر اساس متغیر های سازمانی و مدیریتی حاکم ،به نحو مناسبی درجات هر یک از شاخص های مذکور را در سطح فردی – گروهی و سازمانی مشخص نموده و سطح تعهد را پیش‌بینی نمایند. (احمدپور ، رضا و شائمی ، محمد-۱۳۷۹).

همان گونه که در مدل ارائه شده توسط میروآلن نشان داده شده تعهد می‌تواند بر ترک خدمت برخی از رفتارهای مهم شغلی دیگر نظیر عملکرد ، غیبت و رفتارهای مبتنی بر نوع دوستی و همکاری را نیز تحت تاثیر قرار دهد .هریک از این موارد رابه ترتیب مورد بررسی قرار می‌دهیم .

الف) تعهد و ترک خدمت : در مطا لعات متعددی که با بهره گرفتن از شاخص های ‌مربوط به تعهد عاطفی استمرار خدمت ویا هنجاری ، بین تعهد و ترک خدمت را مورد بررسی و مطالعه قرار داده‌اند رابطه منفی بین این دو متغیر یافته شده است. وابستگی ومفید شدن یک فرد به سازمان ، حاصل هر سه جزء تعهد است .چنانچه صرفا کاهش ترک خدمت در سازمان مورد توجه مدیران و تأکید بر ترک نوع تنگ نظری و کوته نظری است بدیهی است.که اثر بخشی به چیزی پیش از بر خورداری از یک نیروی کار ثایت وپایدار بستگی دارد.

کارکنان باید وظایفشان را به شیوه ای قابل اطمینان وبا تمایل به درگیری شدن در فعّالیت هایی که فراتر از وظایف معمولی واز پیش تعیین شده است انجام دهند. گرچه بقای کارکنان و حضور آن ها در سازمان یک پیش شرط لازم برای انجام وظایف از پیش تعیین شده وحتی فراتر از وظایف تعیین شده شان می‌باشد اما صرفا بقای کارکنان شرط کافی جهت انجام وظایف مذکور نیست با توجه به هر یک از اجزاء سه گانه تعهد مشخص شده که تعهد عاطفی با افزایش رضایت شغلی وکاهش تمایل به ترک خدمت همراه است.

ب) تعهد وعملکرد : انتظار می رود که تعهد ، مقدار تلاشی را یک کارمند در شغلش اعمال می کند تحت تاثیر قرار داده واین تلاش و کوشش نیز به نوبه ی خود عملکرد را تحت تاثیر قرار خواهد داد بر اساس تحقیقات انجام شده تعهد با شناختن های فردی و گروهی عملکرد دارای همبستگی مثبت بوده است . اما در برخی مطالعات نیز چنین همبستگی مشاهده نگردیده است . مطالعاتی که همبستگی مثبتی بین تعهد وعملکرد را یافته اند ، غالبا در سنجش تعهد از شاخص های تعهد عاطفی استفاده کرده‌اند . البته این امکان نیز وجود دارد که الزام به باقی ماندن در یک سازمان نیز منجر به الزام به مشارکت و کمک به سازمان شود که در این صورت تعهد هنجاری نیز همبستگی مثبتی با عملکرد خواهد داشت .

اما به هر صورت احتمال ضعیفی وجود دارد که تعهد استمرارخدمت با عملکرد دارای همبستگی مثبتی باشد . در شرایط معمولی کارکنانی که خدمتشان در سازمان ابتدامبتنی بر نیاز باشد ( تعهداستمرار) را ممکن است تصوری است نمایند . دلیلی ندارد که بیش از آنچه که برای عضویتشان در سازمان ضروری است کاری انجام دهند .

ج) تعهد و غیبت: نظریات موجود پیش‌بینی می‌کنند کارکنان که در سطوح بالا ی تعهد قراردارند انگیزه بیشتری برای حضور در سازمان داشته وخواهند توانست تحقیق اهداف سازمانی را امکان پذیر نمود و در جهت کسب این اهداف به سازمان کمک نمایند . از سوی دیگر هنگامی که فرد ، نسبت به مورد دیگری غیر از سازمان متعهد باشد ( مثل تعهد به خانواده تیم ورزشی و سایر موارد ) فشاردرونی کمتری به کارمند جهت حضور در سازمان اعمال خواهد شد. باید خاطر شان ساخت منظور این است که روابطه مستقیمی بین تعهد و حضور در سازمان وجود دارد بلکه عوامل متعددی بر حضورفرد در سازمان تاثیر می‌گذارد که یکی از آن عوامل ، تعهد سازمانی کارکنان است .اغلب چنین استدلال شده که غیبت و ترک خدمت ، پیش شرط های مشترکی دارند، به همین دلیل نیز با روش ها ی مشابهی می توان آن ها را مورد بحث قرار داد و با نگاهی دقیقتر به تحقیقات موجود این امر در معرض تردید قرار می‌گیرد وباید با دقت و احتیاط بیشتری در این مورد به نتیجه گیری پرداخت . غیبت به عنوان یک طبقه ی خاص از رفتارهای شغلی از سه جنبه مهم با ترک خدمت متفاوت است.

۱)-پیامدها و نتایج منفی غیبت به مراتب کمتر از پیامدهای منفی ترک خدمت است .

۲)- به احتمال زیاد نوعی تصمیم آنی و خود انگیزاست در حالی که ترک خدمت عموما با اندیشه وتفکر بیشتری انجام می‌گیرد. ۳)- غیبت غالبا به عنوان جانشینی برای ترک محسوب می شود ، به ویژه در شرایط نامطلوب اقتصادی که فرصت های شغلی جایگزین کمیاب می‌باشد.

د) تعهد ورفتار های مبتنی برنوع دوستی : رفتارهای مبتنی بر نوع دوستی یکی از رفتار هایی است که فراتر از نقش های تعیین شده انجام گردیده و عموما در قابل وظایفی که انجام آن در شرح شغل پیش‌بینی گردیده متجلی می شود .رفتارهای مبتنی بر دونوع دوستی شامل کلیه رفتارهایی است که فرد به طور اختیاری وبدون توجه ‌و اهمیت دادن به پاداش ها و با تأیید رسمی اینگونه فعّالیت ها به انجام آن ها مبادرت می کند ، مطا لعات تجربی مختلفی که در این زمینه انجام شده نشان می‌دهند که در رابطه بین تعهد و رفتار های مبتنی بر نوع دوستی به نوع ‌تعهدی که مورد بررسی قرار گرفته بستگی دارد.( میروآلن ، ۱۹۹۱ به نقل از حسینی،سید حسین- ۱۳۸۲).

نقش رهبر در ایجاد تعهد کاری کارکنان :

مارتین ونیکلز ^[۷۴]در کتاب خود تحت عنوان ایجاد کاری ، تعهد را چنین تعریف می‌کنند: تعهد کاری یعنی اینکه فرد خودش را به صورت تمام وقت ‌و کمال وقت کار محوطه نماید». ویژگی های فردی که دارای تعهد کاری می‌باشد عبارتند از: ۱-حداکثر استفاده از ، حداقل وقت و عدم مسانحه در جزئیات کاری

۲- تلاش ‌و کوشش فوق العاده کاری وانجام کارها در اولین فرصت

۳- تغییر پذیر و منعطف است.

۴- رغبت به سعی و تلاش درجهت کارهای جدید

۵- پیشنهاد دهنده است

۶- عدم سوءاستفاده از اعتماد

۷- همکاری با دیگران در انجام امور کاری ۸- جویای مداوم بهبود و اصلاح کار ۹- از شغل خود لذت می‌برد ۱۰- در وقت لزوم صادقانه حمایت می‌کند. ۱۱- به توسعه توانا ییها ‌و استعدادهای کاری خود می پردازند. مدیران موفق به عنوان رهبر برای ایجاد تعهدکاری در کارکنان ، توصیه می‌کنند از مدل تعهد کاری استفاده شود .مدل مربوط به طور کلی از سه رکن نیز سه بعد دیگر را شامل می شود .

بر اساس مدل تعهد کاری ، بر ای آنکه کارکنان نسبت به کار خود احساس تعهد نمایند باید: ۱- به سازمان خود احساس تعلق کنند. ۲ – به شغل خود شوق ورزند. ۳- به مدیران خود به عنوان رهبر اعتماد داشته باشند.

۶٫ این جراحی از زیان و عوارضی که از آن ناشی می شود، خالی نیست؛ مثلاً: در عملِ بزرگ کردن سینه ها با تزریق موادی چون سلیکون یا هورمو نهای جنسی و… احتمال بروز خطرات زیادی وجود دارد، در حالی که درصد موفقیت نیز چندان چشمگیر نیست(الشنقیطی، محمدبن اسماعیل، ص ۱۹۵).

مخالفان پس از بیان استدلا لهایی نظیر موارد فوق اظهار داشته اند که علاج این اوهام و وساوس به کاشتن نهال ایمان در قلب ها و رضایت از آنچه خداوند از زیبایی به انسان داده است، می‌باشد و اینکه،آنچه آدمی را به هدف والا و کرامت انسانی رهنمون می شود، شکل ظاهر او نیست؛ بلکه ایمان به خدا و متشرّع بودن فرد و تخلّق او به اخلاق و آداب نیکوست که آدمی را به هدف و غایت خویش رهنمون می‌گردد(همان، ص۱۹۸).

فصل دوم: تحلیل و بررسی تدلیس در قراردادها

۲-۱ مقدمه

با افول اخلاقیات در جامعه، تدلیس و فریب در روابط انسانی در سطوح مختلف رو به افزایش دارد. تدلیس، از جمله مباحث بحث‌برانگیز حقوق قراردادها است. در حقوق ایران، تدلیس را به «فریب دادن طرف قرارداد در انگیزه اصلی یا یکی از جهات تراضی» تعریف می‌کنند. در حقوق ما، تدلیس عیب اراده تلقی نمی‌شود، چون عیب اراده (رضا) منحصر به اکراه و اشتباه می‌باشد. در فقه، مشتبه ساختن حقیقت امر بر طرف مقابل، تدلیس تلقی می‌شود و با توجه به ضمانت اجرایی که برای تدلیس در نظر گرفته‌اند.

۲-۲ مفهوم تدلیس

مفهوم تدلیس را می‌تواند از حیث لغت و اصطلاح علم حقوق مورد بررسی قرار داد.

۲-۲-۱ تعریف لغوی

تدلیس، لغتی است که از فقه و زبان عرب وارد زبان حقوقی ما شده است و در کتاب‌های لغت عربی به معنای پوشاندن و پنهان ساختن عیوب می‌باشد(ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۰۵ه.ق، ص۸۶).

ریشه این لغت کلمه «دلسه» به معنای تاریکی و ظلمت است. زیرا تدلیس کننده حقیقت امر را پوشانده و امر غیر واقعی را در نظر طرف مقابل واقعیت جلوه می‌دهد. تدلیس در بیع و سایر معاملات به کتمان و پوشاندن عیب کالا از مشتری معنا شده است(حسینی عاملی، سیدمحمد جواد، ص۶۴۴).

در زبان انگلیسی کلمات چندی است که می‌تواند معادل تدلیس در زبان عربی قلمداد شود و در حقوق نیز کاربرد داشته باشد. مانند:

‏ Fraud به معنای فریب، تقلب، حیله‌گری، گول زدن، مغبون ساختن و در معنای حقوقی اغفال عمدی شخص بدین منظور که وی حق قانونی خود را نسبت به ملک یا دارایی‌اش از دست بدهد و در فرهنگ اصطلاحات حقوقی به تقلب، کلاهبرداری، غبن و تدلیس ترجمه شده است(فرهنگ اصطلاحات حقوقی انگلیسی به فارسی، بخش ترجمه دیوان داوری دعاوی ایران،۱۳۷۲، ص۳۱).

‏Deceive (Deception) به معنای فریفتن، گول زدن، نیرنگ به کار بردن، وادار ساختن شخص به باور چیزی که حقیقت ندارد؛در اصطلاح حقوقی نیز این کلمه به تقلب کردن، فریب دادن، اغفال کردن و تدلیس ترجمه شده است(آریان‌پورکاشانی، منوچهر،۱۳۷۷، ص۱۳۱۵).

‏Mislead به اشتباه افکندن شخص می‌باشد؛ هر چند لازم نیست که همواره با فریب عمدی همراه باشد«مثل موردی که شخص به سبب علامت راهنمای نادرست اشتباها ‌به راه دیگری منحرف شود» ( Op cit, volume II,P1444)

‏Misrepresent به معنای بد نمایش دادن، غلط جلوه دادن و بد انجام وظیفه کردن (به عنوان نماینده) می‌باشد و در فرهنگ اصطلاحات حقوقی به معنای تدلیس، قلب واقعیت و القای شبهه آمده است(آریان‌پورکاشانی، منوچهر،ص۳۳۳۶).

۲-۲-۲ تعریف فقهی و حقوقی تدلیس

دست یازیدن به اعمالی که موجب فریب طرف معامله و در نتیجه اضرار مالی او باشد را «تدلیس» می‌گویند(جعفری لنگرودی،محمد جعفر، ۱۳۵۷، ص۷۲۲).

همان طور که گفته شد، تدلیس به معنای فریب دادن و پنهان کردن واقع است و معنای اصطلاحی آن نیز از معنای لغوی‌اش دور نیفتاده است. «پس هرگاه فروشنده مالی، برای فریفتن خریدار، وصفی موهوم را به کالای خود نسبت دهد یا عیبی را که در آن است بپوشاند، گویند در معامله تدلیس ‌کرده‌است»( حسینی عاملی،سید محمد جواد، ص ۶۴۴).

بدین ترتیب در هر تدلیس نوعی تقلب و ریا وجود دارد و نیرنگ باز بی‌اعتنا به شرافت شغلی و درستکاری متعارف، از اعتماد طرف معامله برای گول زدن او استفاده می‌کند. به همین جهت تدلیس در قرارداد با کلاهبرداری قرابت دارد(کاتوزیان، ناصر، ۱۳۷۱، ص۴۲۷).

در فقه اسلامی، تدلیس معمولا ضمن بحث از مصادیق پراکنده آن در ضمن عقود معین مثل تدلیس ماشطه در نکاح و تصریه در بیع حیوان مطرح شده است و اکثر فقها به استقلال به بحث از تدلیس نمی‌پردازند و در مبحث خیارات نیز خیار تدلیس را به عنوان خیار مستقلی مطرح نمی‌سازند بلکه آن را از فروع خیار عیب یا خیار غبن می‌دانند. با این وجود، بعضی از فقها مانند شهید اول در لمعه و شهید ثانی در الروضه البهیه، خیار تدلیس را به استقلال مطرح ساخته‌اند. اما ایشان هم به بررسی همان مصادیقی از تدلیس پرداخته‌اند که فقهای دیگر در سایر مباحث، آن را عنوان کرده‌‌اند مانند شرط صفت کمالی در زن مثل سرخی صورت و بلندی مو (که سایر فقها در تدلیس ماشطه به آن پرداخته‌اند) یا تصریه در حیوان(موسوی خویی، سید ابوالقاسم، ۱۳۷۴ ه.ق.، ص۲۰۵).

در نوشته های فقها، تدلیس به دو شکل ممکن است صورت بگیرد:

الف- اظهار چیزی که صفت کمالی را در عین مورد معامله (یا شخص طرف قرارداد) به ذهن خطور می‌دهد.

ب- اخفای صفت نقصی که ‌در مورد معامله وجود دارد(جبعی عاملی، زین‌الدین«شهید ثانی»، ۱۴۱۳ ه. ق،ص ۵۳۰).

صرف سکوت از نقص مورد معامله، اخفا محسوب نمی‌شود؛ بلکه باید اخفا‌کننده با وجود علم به نقص مورد عقد، نسبت به آن سکوت کند تا تدلیس صورت گیرد(نجفی، شیخ محمد حسن، جواهرالکلام، ۱۳۶۶، ص۳۶۳).

شهید ثانی در الروضه البهیه در تعریف تدلیس آورده: «تدلیس کننده (مدلِّس) واقعیت را پنهان ساخته و امری را که واقعیت ندارد در نظر طرف مقابل می‌آورد. از این رو شرط کردن صفتی که می‌داند وجود ندارد چه از جانب بایع باشد یا مشتری، تدلیس محسوب می‌شود.»( جبعی عاملی، زین‌الدین، ص۸۶۰).

علامه حلی در قواعد، تدلیس را زمانی دارای اثر می‌داند که باعث اختلاف قیمت شود.۱۸ و در مفتاح الکرامه آمده که گرچه معنای لغوی تدلیس، پوشاندن عیب متاع از مشتری است اما آن چه بین فقها معروف می‌باشد، خلاف این است(حسینی عاملی، سید محمد جواد، ص ۶۴۴).

زیرا ایشان، تدلیس را بر کتمان وصف و اظهار صفت کمال، هر چند عیب نباشد اطلاق می‌کنند. همچنین تدلیس را منحصر به متاع نمی‌کنند مثل بحث ‌در مورد تدلیس ماشطه و ضابطه‌ای که برای وصف ذکر می‌کنند، عقلایی بودن آن است. یعنی از نظر عقلا این شرط، متعارف و مقصود باشد؛ هرچند که خلاف آن وصف از جهت قیمت، ارزش بیشتری داشته باشد(همان، ص ۶۴۵).

در مصباح الفقاهه آمده که تدلیس از لحاظ لغوی عبارت است: از مشتبه ساختن حقیقت امر بر دیگری یا مخفی ساختن عیب کالا از مشتری و پنهان ساختن آن با اظهار نمودن کمالاتی که در کالا نمی‌باشد و از لحاظ فقهی نیز همین معنا را دارد و نتیجه گرفته که صرف ایجاد کردن رغبت و انگیزه در مشتری تدلیس محسوب نمی‌شود و گرنه باید می‌گفتیم که هر نوع تزیین کالا حرام است. زیرا هر تزیینی باعث تمایل و رغبت مشتری خواهد شد و این سخنی است که هیچ فقیهی به آن ملتزم نمی‌شود(موسوی خویی، سید ابوالقاسم، ص۲۰۶).