در این میان ، یکی از اصلی ترین و حساس ترین عناصر اقتصادی که نقش بنیادین را در هر اقتصادی بازی می‌کند پول و نهادهای مالی می‌باشد . بانک ها به عنوان مؤسسات مالی عمده ای که در چرخش پول در پیکره اقتصادی جامعه نقش انکار نشدنی دارد در طول حیات بشری رشد فراوانی نموده اند و با رشد جمعیت و افزایش معاملات و تکامل نظامهای اقتصادی ، معاملات و مسائل مربوط ‌به این مؤسسات مالی هم پیچیده تر و گسترده تر می شود . ‌بنابرین‏ مردم روز به روز با مسائلی روبه رو می‌شوند که بی تردید در زندگی دنیوی و اخروی آنان به طور مستقیم یا غیر مستقیم نقش بازی می‌کند .

‌بنابرین‏ بایستی علم فقه به موازات توسعه فعالیت‌های بانکی با رشدی متناسب ، پاسخگوی نیازهای مختلف بوده و به نحو شایسته تکلیف مکلمان را در مواجهه با این گونه اقتضائات و پیشرفت های اقتصادی مشخص نماید . به همین دلیل است که فقه معاملات بانکی در جوامع اسلامی روز به روز از اهمیت بیشتری برخوردار گردیده است و توجه فقها و مسلمانان را به خود معطوف نموده است .

۲-۱ بانک

واژه بانک ، اصطلاحی قدیمی است که ابتدا به نیمکت صرافان گفته می شد و به تدریج بر اماکن و سازمان‌هایی اطلاق گردید که فعالیت‌های صرافی انجام می‌دادند . این رویه ادامه داشت تا اینکه با رشد انواع مبادلات تجاری تنوع فعالیت‌های پولی بیشتر شد و بانکداری جدید شکل گرفت .لکن با قدری تسامح می توان گفت:

بانک: مؤسسه‌ مالی است که با هدف کسب سود، وجوه مردم را تحت انواع مختلف سپرده دریافت کرده و به اشکال گوناگون تسهیلات اعتباری و خدمات بانکی ارائه می‌دهد. (موسویان و فیروزآبادی ،۱۳۸۷،۳۱)

۲-۲ نقش بانک در اقتصاد

بانک ها به عنوان مؤسسات مالی و خدماتی در یک جامعه نقش تعیین کننده ای را در گردش پولی و ثروت دارند و از جایگاه ویژه ای در اقتصاد هر کشوری برخوردار هستنند . فعالیت مثبت و مؤثر بانک‌ها می‌تواند در رشد بخش‌های اقتصادی و افزایش تولیدات در هر بخش و یا شکوفایی در برخی زمینه‌های اقتصادی اثرات مهمی را بر جای بگذارد . در جهان امروزه قسمت عمده مطالبات پولی به وسیله بانک ها انجام می پذیرد . اداره امور زندگی مردم و همچنین اداره امور اقتصادی کشورها ، مستلزم وجود بانک هاست . برخی از مهم ترین خدمات بانکی را می توان بدین شرح بیان نمود:(موسویان و فیروزآبادی ،۱۳۸۷،۳۳)

۱ . نگه داری پول : بانک ها محل امنی برای حفظ پول مردم می‌باشند چون در هر زمانی و به سرعت ، مردم می‌توانند پول خود را در اختیار بگیرند .

۲ . انتقال پول : که نقش مهمی در تسهیل مبادلات تجاری و زندگی اقتصادی مردم دارند.

۳ . جمع‌ آوری و توزیع وجوه دولتی : مثل مالیاتها و عوارض را جمع کرده و به حساب دولت واریز نموده هم چنان که حقوق کارکنان را به دستشان می رسانند .

۴ . تبدیل پول های مختلف به یکدیگر : تبدیل ارزهای خارجی و پول رسمی هر کشور .

۵ . نشر پول تحریری : استفاده از چک همانند پول در مبادلات .

۶ . اعطای تسهیلات : بانک ها با تجهیز سرمایه های ریز و درشت جامعه و سوق دادن آن ها به سمت فعالیت‌های مفید و مولد ، نقش مهمی را در در رشد و توسعه اقتصادی کشور ایفا می‌کند.

۲-۳چـگونـگی ورود مؤسـسات بانـکی غـربی به دنیـای اسـلام

در خلال قرن ۱۹ و نیمه اول قرن بیستم اکثر کشورهای اسلامی درمعرض استعمار غربی قرار ‌گرفتند و در طول دوران استعمار قوانین قدرت های استعماری جای خود را در این کشورها باز کرد، چه به عنوان جایگزین شریعت اسلامی و چه در کنار آن، و به دنبال آن فرهنگ مؤسسات غربی به دنیای اسلام راه یافت.

در چنین فضای تاریخی، مؤسسات بانکی غربی به دنیای اسلام راه یافتند. ضرورت بهره گیری از ملت های مستعمره اقتضا می نمود که در این کشورها سرمایه گذاری هایی صورت گیرد که فعالیت های آن(در زمینه‌ی دریافت و پرداخت سرمایه و همچنین دریافت بابت صادرات و پرداخت بابت واردات) نسبت به موارد دیگر متمایز باشد و همه این ها از طریق شبکه بانکداری بین‌المللی به صورت انعطاف پذیر امکان پذیر بود.

به همین خاطر در این کشورها بانک های داخلی به صورت شعباتی از بانک های کشورهای مادر(استعمارگر) تأسیس گردید و بدین ترتیب اقتصاد کشورهای مستعمره به اقتصاد کشورهای استعمارگر وبقیه‌ی جهان ارتباط پیدا کرد. ‌بنابرین‏ نه تنها جای تعجب نبود که شعبه های بانک های تأسیس شده در کشورهای اسلامی همانند بانک‌های کشورهای مادر با سیستم بهره فعالیت کنند، بلکه منطقی و مورد انتظار نیز بود.

کشورهای معتقد به سیستم بهره و ابزارهای بانکداری مرتبط با آن، این بانک ها را در درجه اول برای تأمین منافع خود بنا نهادند. ‌بنابرین‏ آن ها اصلاً در این فکر نبوده اند که برای کشورهای اسلامی یک سیستم بانکداری « بدون بهره » ایجاد نمایند.

عکس العمل های دنیای اسلام به ورود این سیستم بانکداری متفاوت بود. اکثر علمای مسلمان معامله با این بانک‌ها نهی می‌کردند زیرا معتقد بودند سیستم بهره مورد استفاده در آن ها ربا می‌باشد. در حالی که تعدادی از علما، بهره ساده(در حدود ۴ تا ۵ در صد و نه بهره مرکب) را توجیه می نمودند عده ای نیز استقراض از بانک برای تولید(و نه مصرف) را جایز می شمردند و عده ای نیز بهره( ساده و مرکب) را حرام می‌دانستند اما در شرایط اضطرار بهره ساده را جایز می شمردند.

از سوی دیگر بعضی از علمای مسلمان، مردم را از معامله با بانک‌ها بر حذر می داشتند چون معتقد بودند که این مؤسسات بیگانه بوده و با نیرو های استعمارگر، برای غارت اقتصادی این کشورها و انتقال منافع اقتصادی آن ها به خارج از کشورهای اسلامی ایجاد شده اند.

واقعیت های تاریخی نه تنها در کشورهای اسلامی بلکه در همه کشورهای در حال توسعه بیانگر آن است که مؤسسات بانکی در دوران استعمار، اسا ساً برای خدمت به سرمایه گذاران خارجی و تأمین و گسترش منافع اقتصادی آن ها شکل گرفتند، خصوصاًً در زمینه محصولات برتر و فعالیت های مربوط به صادرات و واردات.اما بانک های وارد شده به دنیای اسلام(که همانند ربا خواران در طول تاریخ ولی به شیوه ای نو و سیستماتیک فعالیت می‌کردند) مشتریان خود را از میان نهاد های دولتی و بازرگانان و صنعت گران ‌یافتند و فعالیت آن ها در بخش های سنتی و تجاری رشد یافت. همچنین از میان صاحب نظران کسانی پیدا شدند که فعالیت بانک‌ها را توجیه نموده و در مقابل شبهه حرام بودن قاطعانه از آن دفاع می‌کردند.(موسایی،۱۳۷۹)

۲-۴ بانکداری در ایران

بانک شاهنشاهی ایران در سال ۱۲۶۷ تأسیس شد. بدین ترتیب بانک تدریجاً مرکز معاملات پولی و بازار سرمایه ایران شد و مؤسسه مذبور قدرت اقتصادی کامل و تسلّط قوی بر عملیات بازار پیدا کرد و نرخ بهره و نبض بازار تابع سیاست پولی و اعتباری آن گردید. بعد از این زمان به ترتیب بانک‌های ملّی و سپه و سایر بانک‌ها تأسیس شدند. در ایران نیز بانکداری مبتنی بر سود و بهره بوده است.

شایان ذکر است پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در تاریخ ۱۷ خرداد ماه ۱۳۵۸، طبق مصوبه شورای انقلاب «برای حفظ حقوق و سرمایه های ملی و به کار انداختن چرخ های تولیدی کشور و تضمین سپرده های مردم در بانک ها”، بانک های ایران ملی اعلام شد.

با توجه به مسائل مذکور در بالا که نظریه های مبتنی بر آگاهی را اساس مدعای خود قرار­داده‌اند. شق ثالثی نیز در این خصوص- غیر از معیار ذهنی و عینی محض- وجود دارد که ترکیبی از معیار نوعی و شخصی می‌باشد. که برخلاف دو معیار قبلی که هریک جداگانه به مفهوم آگاهی تأکید فراوانی دارند، به مسئولیت مرتبط با نتایج حاصل از فعل، توجه ویژه‌ای دارد.

قائلین ‌به این نظریه در تفسیر نوعی از قابلیت پیش ­بینی داشتن و جلوگیری از ضرر و زیان، معتقدند که باید به صورت اختصاصی و موردی نگریسته­شود که یک فرد متعارف و معقول اجتماع، آیا قادر بوده تا نوع زیان را پیش ­بینی نماید تا از این طریق بتواند از بروز آن جلوگیری نماید یا خیر. با این وجود، چنین تفسیری از قابلیت پیش ­بینی داشتن ضرورتاً بدان معنا نیست که فرد واقعاً از امکان این­که سبب نتیجه‌ای مشابه گردد، آگاه باشد. در تفسیر شخصی از قابلیت پیش ­بینی داشتن، توانایی برای پیش ­بینی و ممانعت به عمل آوردن از بروز نتایج زیانبار (تحت عنوان قابلیت‌های متداول) که افراد مسبب به صورت مرسوم و عادی قادر به پیش ­بینی و جلوگیی از آن بوده‌اند، قابل بهره ­برداری است؛ لذا هر گونه توانایی برای مسئول قلمداد نمودن فرد، مدنظر نیست، بلکه بایستی این توانایی به صورت متداول و مرسوم در هر فردی موجود باشد.^[۱۲۸]

همان­گونه که ملاحظه می‌گردد قائلین ‌به این نظریه نه معیار نوعی و نه معیار شخصی صرف را پذیرفته‌اند. بلکه معیاری قابل انعطاف که با توجه به شرایط و اوضاع و احوال و خصوصیات خود شخص قابل تغییر است، را ارائه کرده‌اند.

به عبارت دیگر بر طبق این معیار تمییز ضرر پیش ­بینی نشده داوری انسان متعارف و آگاه در شرایطی است که حادثه رخ داده­است. البته اگر مرتکبف آگاه از نتایج زیانبار باشد، در برابر آثار آن ضامن است.

در حقوق امریکا، دادگاه‌ها در غالب موارد ضابطه نوعی را با تشخیص ضرر قابل پیش ­بینی پذیرفته‌اند. البته در حقوق امریکا عوامل دیگری نیز در خصوص زیانی که قابل جبران است، نیز ذکر گردیده­است که در ذیل به صورت مختصر به آن‌ ها اشاره خواهیم­نمود.

بند سوم: سایر عوامل مؤثر در تعیین ضرر قابل پیش ­بینی

قاعده قابلیت پیش ­بینی ضرر در ابعاد مختلف دیگری نیز قابل بررسی است؛ نخست این­که این قاعده بر مبنای مفهومی استوار است که در آن تعیین ارادی بودن فعل، بستگی ‌به این نکته دارد که نتایج عمل انجام شده، قابلیت پیش ­بینی را داشته­باشد.^[۱۲۹] مفهوم مذکور خود به عنوان بخشی از یک دیدگاه گسترده‌تری است که عنوان می‌دارد: «عادی‌ترین فرد بشری قواعد احتیاط را که به طور کلی بر مبنای پیش ­بینی نتایج یک فعل بنیان نهاده شده مدنظر قرار می‌دهد».^[۱۳۰] طرفداران این دیدگاه این­گونه استدلال می‌نمایند که گرچه بدون در نظر گرفتن قوانین و مقررات رایج حقوقی، مردم اغلب ‌در مورد افعال اشخاص این­گونه می‌نگرند که هرکس می‌باید عواقب و نتایج اعمال خویش را پیش ­بینی نماید، ‌بنابرین‏ این قاعده، طبیعی و عادلانه^[۱۳۱] محسوب می‌شود که میزان مسئولیت حقوقی می‌بایست مبتنی بر قابلیت پیش ­بینی طرف از نتایج افعالش باشد.^[۱۳۲]

به واقع می‌توان گفت گسترده‌ترین توجیه که برای این قاعده عنوان شده­است، مبتنی بر عملکرد آن در تخصیص ریسک به گونه‌ای متعارف و منطقی است. بنیادی‌ترین هدف در این خصوص این است تا برای طرفین جهت محاسبه ریسک‌هایی که مرتکب خواهند شد و نیز احتمال مسئولیتشان، امکان پیش ­بینی فراهم آید. مثلاً زمانی که قراردادی منعقد می‌شود، اگر یکی از طرفین، زیان یا خسارت خاصی را پیش ­بینی نماید، این امکان پیش ­بینی مورد توجه قرار خواهد گرفت. در این مورد طرف مذکور می‌تواند بر اساس اصول جاری، که از طریق مستثنی­نمودن یا کاهش دادن احتمال مسئولیت، تحصیل بیمه، افزایش میزان سودی که از قرارداد به دست­می‌آید یا حتی سرباز زدن از بستن قرارداد است، از گسترش بیشتر زیان جلوگیری به عمل آورد. چنین اختصاص ریسکی به عنوان نشانه‌ای از قاعده قابلیت پیش ­بینی ضرر، سازگار با بسیاری از اهداف و ماهیت‌های قراردادها است^[۱۳۳] و این­که طرف ناقض قرارداد، تنها به میزان مسئولیت خود در قلمروی قرارداد انعقادی مسئول تلقی می‌گردد.^[۱۳۴]

در نهایت می‌توان گفت این­گونه نگرش قاعده قابلیت پیش ­بینی ضرر، به عواقب و نتایج افعال ارادیف موجب ترغیب افراد به فعالیت‌های تجاری^[۱۳۵] از یک سو و کارآمدی اقتصادی را از سوی دیگر به همراه داشته­است.^[۱۳۶] به تعبیری دیگر آثاری که از نتایج این قاعده حاصل می‌گردد، سبب اطمینان فعالان اقتصادی از فعالیت‌های اقتصادی خویش و به تبع، رونق اقتصادی را به همراه می‌آورد.

‌بنابرین‏ بر مبنای معیار مذکور، نه­تنها این قاعده (قابلیت پیش ­بینی ضرر)، طرفین قرارداد را برای مدیریت ریسک‌های احتمالی آماده ساخته و با ساز و کار انعقاد و اجرای قراردادها همراه­است،^[۱۳۷] بلکه چنین ریسک‌هایی را از طریق حمایت طرفین قرارداد و کاهش احتمال ورود خسارات غیرمعمول و بیش از اندازه در آینده نیز تحت پوشش خود قرار می‌دهد.^[۱۳۸] چنین قابلیتی در جهت پیش­برد رونق اقتصادی به گونه‌ای دیگر نیز قابل بیان است، بدین صورت که قابلیت مذکور که در عرف تجاری پذیرفته شده، موجب کاهش هزینه معاملات از ره­گذر ملزم­نمودن طرفین به قرارداد و عدم نقض تعهد میان طرفین قرارداد شده و نیز هزینه های اثباتی خواهان را ‌در مورد عواقب نقض واضح- در مواردی که خوانده از میزان و نحوه آن آگاهی دارد- می‌کاهد.^[۱۳۹]

۱-۵-۲- فرضیه های فرعی:

۱- استفاده ازدستگاه خودپرداز ‌در کنترل هزینه بانک سپه زاهدان تاثیر دارد.

۲- استفاده ازدستگاه خودپرداز درمدیریت ریسک بانک سپه زاهدان تاثیر دارد.

۳- استفاده ازدستگاه خودپرداز در مدیریت ارزش بانک سپه زاهدان تاثیر دارد.

۴- استفاده از اینترنت بانک ‌در کنترل هزینه بانک سپه زاهدان تاثیر دارد.

۵- استفاده از اینترنت بانک درمدیریت ریسک بانک سپه زاهدان تاثیر دارد.

۶- استفاده از اینترنت بانک در مدیریت ارزش بانک سپه زاهدان تاثیر دارد.

۷- استفاده از همراه بانک در کنترل هزینه بانک سپه زاهدان تاثیر دارد.

۸- استفاده از همراه بانک درمدیریت ریسک بانک سپه زاهدان تاثیر دارد.

۹- استفاده از همراه بانک درمدیریت ارزش بانک سپه زاهدان تاثیر دارد.

۱-۶ – روش تحقیق

در این پژوهش ابتدا از روش‌ آماری توصیفی‌ پیمایشی که‌ از معمول‌ترین‌ و مناسب ترین‌ روش ها می‌باشند استفاده‌ خواهد شد‌ و همچنین در جریان فرایند پژوهش از سایر روش های علمی و نیز آمار استنباطی به فراخور و نوع نیاز استفاده می‌گردد. قلمرو موضوعی پژوهش شامل بررسی تاثیر بانکداری الکترونیک بر بهبود عملکرد مالی بانک سپه می‌باشد. قلمرو زمانی آن سال ۱۳۹۳-۱۳۹۴ و قلمرو مکانی آن استان سیستان وبلوچستان شهرستان زاهدان است.

۱-۷ – روش گردآوری اطلاعات

روش گردآوری اطلاعات پژوهش از دو بخش تشکیل شده است که عبارت­اند از:

۱- مطالعات کتابخانه ­ای: برای بررسی ادبیات موضوعی تحقیق به صورت عمده از کتب، مقالات و منابع لاتین و فارسی حاصل از جستجو در اینترنت، بانک و منابع اطلاعاتی و کتابخانه­ ها استفاده

می­ شود.۲- تحقیقات می‌دانی: به منظور جمع ­آوری داده ­های مورد نظر و سنجش متغیرهای تحقیق، از پرسشنامه استفاده می­ شود. همچنین جهت تکمیل اطلاعات لازم، از ابزار مصاحبه با افراد متخصص در زمینه تحقیق نیز، استفاده می­ شود. ابزار جمع‌ آوری‌ اطلاعات‌ در این‌ پژوهش‌ پرسشنامه‌ است‌.

۱-۸-تعریف مفهومی وعملیاتی واژگان

تعریف مختصری از مؤلفه‌ های بانکداری الکترونیک، و مؤلفه‌ های عملکرد مالی بانک.

۱-۸-۱- بانکداری الکترونیک

فراهم آوردن امکانات دسترسی مشتریان به خدمات بانکی با بهره گرفتن از واسطه های ایمن و بدون حضور فیزیکی.در این پژوهش منظور از تاثیر بانکداری الکترونیک در بانک سپه نمره ای است که کارکنان بانک سپه در پاسخ به سوالات ۲۰ گویه ای پرسشنامه بانکداری الکترونیک می‌دهند.

۱-۸-۲- اینترنت بانک

اینترنت بانک را استفاده بانک‌ها از اینترنت برای ارائه خدمات بانکی به مشتریان و استفاده مشتریان از اینترنت برای ساماندهی، کنترل و انجام تراکنش بر روی حسابهای بانکی خود تعریف می‌کنند.در این پژوهش منظور از تاثیر اینترنت بانک سپه نمره ای است که کارکنان بانک سپه در پاسخ به سوالات ۱تا۹ پرسشنامه بانکداری الکترونیک می‌دهند.

۱-۸-۳- همراه بانک

به‌کارگیری تلفن‌های همراه در دریافت خدمات بانکی و مالی است. در این پژوهش منظور از تاثیر همراه بانک سپه نمره ای است که کارکنان بانک سپه در پاسخ به سوالات ۱۰تا۱۵ پرسشنامه بانکداری الکترونیک می‌دهند.

۱-۸-۴- دستگاه خود پرداز

دستگاهی الکترونیکی است که به مشتریان بانک این امکان را می‌دهد تا در هر زمان دلخواه به وسیله قراردادن کارت خاصی در دستگاه و وارد کردن یک گذرواژه از حساب خود پول دریافت کرده یا تراز حساب بانکی خود را وارسی کنند. در این پژوهش منظور از تاثیر همراه بانک سپه نمره ای است که کارکنان بانک سپه در پاسخ به سوالات ۱۶تا۲۰ پرسشنامه بانکداری الکترونیک می‌دهند.

۱-۸-۵- مدیریت ارزش

مدیریت ارزش ابزاری قوی برای حل مسئله است که می‌تواند هزینه ها را کاهش دهد، در حالی که عملکرد نیازهای کیفی را توسعه می بخشد.در این پژوهش منظور از تاثیر بانکداری الکترونیک بر مدیریت ارزش بانک سپه نمره ای است که کارکنان بانک سپه در پاسخ به سوالات ۱تا۹ پرسشنامه عملکرد مالی می‌دهند.

۱-۸-۶- مدیریت ریسک

مسئله اصلی در بانک ها، شناسایی، اندازه گیری و کنترل ریسک های مربوط به فعالیت های بانکی است.مهم ترین ریسک ها در فعالیت های بانکی را الف) ریسک اعتباری، ب)نرخ سود و ج)نقدینگی در این پژوهش منظور از تاثیر بانکداری الکترونیک بر مدیریت ریسک بانک سپه نمره ای است که کارکنان بانک سپه در پاسخ به سوالات۱۰تا۱۴ پرسشنامه عملکرد مالی می‌دهند.

۱-۸-۷- کنترل هزینه

کنترل هزینه یکی از مهمترین دلایل تمایز بانک سپه با عملکرد خوب با سایر بانک ها است. مدیران بانک سپه باید هزینه های عملیاتی را بهتر مدیریت کنند. در این پژوهش منظور از تاثیر بانکداری الکترونیک بر کنترل هزینه بانک سپه نمره ای است که کارکنان بانک سپه در پاسخ به سوالات۱۵تا۲۰ پرسشنامه عملکرد مالی می‌دهند.

فصل دوم

مطالعات نظری

۲-۱- مقدمه

این فصل شامل سه بخش می‌باشد. در بخش اول به بررسی مفاهیم و کلیات و سایر جنبه‌های مهم و کاربردی بانکداری الکترونیک می پردازد. بخش دوم به بررسی عملکرد مالی در بانک سپه و ارزیابی آن به همراه جنبه‌های مرتبط آن با پژوهش حاضر می پردازد. در نهایت، در بخش سوم پیشنه پژوهش در بخش داخلی و خارجی ارائه شده است.

۲-۲-تاریخچه بانکداری الکترونیک

پول الکترونیک، برای نخستین بار در سال ۱۹۱۸ در کشور آمریکا توسط بانک‌های فدرال رزرو مورد استفاده قرار گرفت. این بانک‌ها، پرداخت و انتقال وجوه را با بهره گرفتن از تلگراف در دستور کار خود قرار دادند. این بانک بعدها با توسعه مؤسسات تهاتری خودکار (در سال ۱۹۷۲)، زمینه استفاده گسترده از پول الکترونیک را فراهم کرد.اولین تجربه ساخت دستگاه خودپرداز به سال ۱۹۳۹ برمی‌گردد. این دستگاه که توسط سه مخترع به نام‌های لاتر، جرج و سیمجیان ساخته شد، مورد توجه بانک‌ها و سازمان‌ها قرار نگرفت. با وجود این تجربه ناموفق، سه مخترع دیگر با نام‌های دان وتزل، تام بارنز و جرج چستین در سال ۱۹۶۸، ساخت دستگاه خودپرداز را با مفهومی جدید آغاز کردند. ساخت اولین نمونه آن ها، پنج میلیون دلار هزینه در بر داشت. محصول این پروژه در سال ۱۹۷۳ به عنوان اولین دستگاه خودپرداز در بانک کمیکال در شهر نیویورک نصب شد.(هاشمیان و همکاران،۳۶:۱۳۹۱).

بخش سوم: رابطه معنویت و ارزش‌های اسلامی

معنویت از منظر اسلام

انسان معاصر، باگذشت چند قرن معنویت ستیزی، در دوران حاضر کارکنان، تشنه و آشفته، همچون قحطی‌زدگان به سنت‌های معنوی و ابعاد عرفانی ادیان پناه آورده و هرکس بخشی از آن را برگرفته و گروهی را گرد خویش آورده است(کلمان^[۴۹]،۲۰۱۰). از دیدگاه اسلام معنویت در چهارچوب دین تعریف‌شده و یک مسلمان باید معنویت خویش را بر اساس دین تنظیم استوار سازد و میزان معنویت فرد را دین وی معین می‌کند، نوع ارتباط چهارگانه‌ی یک فرد مسلمان، یعنی ارتباط با خویشتن، دیگران، محیط و باخدا بر اساس آموزه‌های دین معین می‌گردد (مطهری،۱۳۸۵: به نقل از کاظمی و همکاران،۱۳۹۱). سرچشمه‌ی معنویت اسلامی فطرت و عقل است که بر اساس آیات قرآن کریم و فرموده‌های حضرت محمد(ص) و ائمه‌ی معصومین علیه‌السلام تبیین می‌شود. آموزه‌هایی که در مفاهیم اسلامی برای واژه‌ معنویت به کار گرفته عبارت‌اند از: باطن، حق، عالم معنا، مقام لطف الهی، مفهوم کمال اخلاقی، جمال جان و ذکر خدا(اسهرلوس و جعفری،۱۳۹۰).

ازنظر مسلمانان زندگی معنوی به ترس از خدا و عشق به او مبتنی است. از سوی دیگر تسلیم در برابر اراده خدا و جستجو برای شناخت او که هدف نهایی آفرینش است، مبنای معنویت اسلامی است (وست،۱۳۸۷: به نقل از کاظمی و همکاران،۱۳۹۱). معنویت اسلامی با الگوی آداب اسلامی که ساخته‌وپرداخته‌ی ارکان دین است رابطه‌ تنگاتنگ دارد. ارکان دین، هم‌معنای ظاهری دارد هم‌معنای باطنی. معنای باطنی را تصوف، سنت عرفان اسلامی که شامل بسیاری از آموزه‌ها و اعمال خاص فهم است، شکل داده است، اما چه عام فهم و چه خاص فهم، گوهر معنویت اسلام با توحید پیوند می‌خورد (قربانی،۱۳۸۳). معنویت اسلامی، توجه و اهتمام به باطن تعالیم و آموزه‌های نظری و عملی دین و به طور کلی، توجه به باطن و غیب هستی و پیراستن نفس از تعلق مادیات و آراستن آن به روحانیت احکام و دستورات دین مبین اسلام است(اسهرلوس و جعفری،۱۳۹۰).

عناصر معنویت ساز اسلامی

معنویت در اثر اعمال و رفتار مناسب با دستورات الهی در زندگی انسان پدید می‌آید پاره ای از این عناصر معنویت ساز عبارتند از: خدا، یاد خدا، اخلاص، معادگرایی، تقوا و توکل ‌بر خدا.

– خدا و یاد خدا: شروع و پایان معنویت در اسلام به خدا ختم می‌شود. اولین قدم در معنویت اسلامی، پذیرش موجودی برتر و تأثیرگذار تام در زندگی انسان و عالم هستی می‌باشد. بدون اعتراف اجمالی به چنین واقعیتی، معنویت اسلامی شروع نمی‌شود. در قرآن خداوند می‌فرماید:”او اول و آخر و مرئی و نامرئی است واو به همه‌چیزدان است“.

– اخلاص: اخلاص به معنای پاک بودن رفتار و کردار آدمی از تظاهر و ریا می‌باشد(مطهری، ۱۳۸۵: به نقل از کاظمی و همکاران،۱۳۹۱).

– تقوا: معنای اصطلاحی تقوا در سخن امام صادق علیه‌السلام خلاصه می‌شود: تقوا یعنی آنجا که خداوند دستور داده حاضر باش، تو را غایب نبیند و آنجا که نهی کرده، تو را مشاهده نکند. ‌بنابرین‏ انسان باتقوا کسی است که افکار، کردار و گفتار خویش را با معیار عقل و شرع تنظیم کند و هیچ کاری را بدون مشورت آن دو انجام ندهد و فرمان آن‌ ها را زیر پا نگذارد(مشتاقیان ابرقویی،۱۳۹۰).

– توکل بر خدا: توکل بر خدا به معنای این است که در هر کاری انسان تلاش خود را انجام داده و نتیجه امور را به خدا واگذار نماید(مطهری، ۱۳۸۵: به نقل از کاظمی و همکاران،۱۳۹۱).

– معاد گرایی: از موضوعات بسیار مهم و سرنوشت‌ساز انسان، معاد است. مهم‌ترین منبع ایمان به معاد، وحی الهی است که به وسیله پیامبران به بشر ابلاغ‌شده است. انسان پس از آنکه خدا را شناخت و به صدق گفتار پیامبران ایمان آورد، به‌روز قیامت که همه پیامبران ایمان به آن را سرلوحه تبلیغ و دعوت خود قرار داده‌اند، ایمان پیدا می‌کند. خدا می‌فرماید:”آیا گمان کرده‌اید شمارا بیهوده خلق کردیم و به سوی ما باز‌نمی‌گردید“(قربانی،۱۳۸۳).

جدول ‏۲‑۳- مقایسه معنویت از منظر اسلام و معنویت از منظر غرب (عترت دوست،۱۳۸۹)

موضوع

معنویت از منظر اسلام

معنویت از منظر غرب

تعریف

رابطه میان اعمال و افعال انسانی و میان حالات و ملکاتی که در نفس او به وجود می‌آورند. همچنین رابطه میان این حالات و ملکات و میان مقامات و مدارج باطنی که انسان سیر می‌کند؛ همچنین خود این مقامات و مراحل باطنی و عالمی که موجوداتی اصیل و واقعی و بیرون از سلطه و حکومت ماده و طبیعت هستند.

معنویت به معنای نقش زندگی یا روشی برای بودن و تجربه کردن است که با آگاهی یافتن از یک بعد غیرمادی به وجود می‌آید و ارزش‌های قابل‌تشخیص، آن را معین می­سازد این ارزش‌ها به دیگران، خود، طبیعت و زندگی مربوط‌اند، و به هر چیزی که فرد به عنوان غایی قلمداد می­ کند. اطلاق می‌شوند

ابعاد
رابطه بین فرد و خدا
رابطه بین فرد و ماورا
مؤلفه‌ ها

حس پیوند؛ باور ‌به این‌که فرد بخشی از جامعه بزرگ بشری است و نقش گریزناپذیر وی در تداوم هارمونی زندگی؛ جهان‌شمولی؛ باور به ماهیت توأم با وحدت زندگی ،تحقق دعا؛ احساس شعف و خشنودی ناشی از رویارویی شخصی با واقعیت متعالی، تحمل تناقضات؛ توانایی زیستی با ناپایداری و تناقضات در زندگی شخصی؛ توانایی پذیرش زندگی و دیگران به همان شکلی که هستند؛ حساسیت به نیازها و دردهای دیگران؛ وجودی بودن؛ میل به زندگی در لحظه و امید به زندگی بهتر در آینده؛ مشتاق رویارویی باتجربه‌های زندگی به عنوان فرصت‌هایی برای رشد و شادی؛ سپاس همیشگی در برابر نعمت‌های بی‌شمار الهی؛ حرکت همراه بابیم و امید در مسیر رضایت الهی در همه‌ شئون فردی و اجتماعی.

حس پیوند؛ باور ‌به این‌که فرد بخشی از جامعه‌ بزرگ بشری است و نقش گریزناپذیر وی در تداوم هارمونی زندگی؛ جهان‌شمولی؛ باور به ماهیت توأم با وحدت زندگی، تحقق دعا؛ احساس شعف و خشنودی ناشی از رویارویی شخصی با واقعیت متعالی، تحمل تناقضات؛ توانایی زیستی با ناپایداری و تناقضات در زندگی شخصی؛ اندیشه درباره امور بر اساس هم این هم آن به‌جای یا این یا آن؛ فقدان قضاوت؛ توانایی پذیرش زندگی و دیگران به همان شکلی که هستند؛ حساسیت به نیازها و دردهای دیگران؛ وجودی بودن؛ میل به زندگی در لحظه؛ مشتاق رویارویی باتجربه‌های زندگی به عنوان فرصت‌هایی برای رشد و شادی؛ سپاس؛ حس شگفتی و سپاس برای مشخصه‌ های بی‌همتا و مشترک با دیگران در زندگی خود.

شاخص‌ها

آخرت‌گرایی، پایداری، زندگی بر اساس فطرت، اصالت کمال

عمل‌گرایی محیطی و اجتماعی، ناپایداری، زندگی بر اساس غریزه، اصالت لذت

هدف

معرفت تام به‌حق، لذت ابدی معنوی

کسب مواهب مادی، لذت و آرامش دنیوی

تاثیر معنویت در کار با رویکرد اسلامی

کارکنان چنانجه از هدف اصلی کارفرمااز ارزیابی عملکرد خود در جهت تغییر روش های غیر استاندارد به روش های مطلوب (که موجب افزایش بازدهی کارکنان نیز می گرد ) آگاه گردند قاعدتا ” نه تنها در مقابل ارزیابی و نتیجه آن جبهه گیری نخواهد کرد ،بلکه الاصول کارکنان علاقه دارند که از جایگاه واقعی خود در سازمان مطلع شوند (حتی اگر برخلاف نظر ایشان باشد) . البته این اظهارات بدین معنی نیست که قطعا” جلسه ارزیابی،بدون تنش انجام برگزار خواهد شد و کارکنان با انتقاد صرف از عملکرد خود به راحتی و سادگی برخورد می نمایند ، اما استفاده از روش های علمی ارزیابی اولا” موجب کاهش تنش جلسات شده و ثانیاً” باعت ایجاد نیرویی در کارکنان در جهت تغییر و بهبود روش های غیر استاندارد گذشته خواهد شد. قاعدتا”کارکنان در ابتدا در مواجهه با این موضوع تصور خواهند کرد که این روش نیز یکی از ابزارهای کنترلی سازمان است و در مقابل آن جبه یری خواهد کرد.

۲-۲۶٫ فرهنگ سازی و آموزش

منظور آن دسته از فعالیت ها وتلاشهای فرهنگی وآموزشی می‌باشد که در واحد برای کارکنان انجام می‌گیرد.


برخی از آثار سوئ عدم وجود نظام ارزیابی عملکرد در سازمان ها عبارتند از:( شریفی،۲۰۰۵)

1. 1. عدم توانایی در تشخیص نیازهای آموزشی

1. 1. عدم وجود مبنای منطقی و عادلانه برای تشخیص میزان شایستگی کارکنان.

1. 1. نداشتن معیارهای صحیح برای برنامه ریزی جابجایی های افقی و عمودی کارکنان.

1. 1. عدم برقراری روش صحیح در تخصیص حقوق و مزایا به کارکنان.

1. 1. کاهش انگیزه و علاقه بهکار و سازمان در کارکنان.

1. 1. عدم امکان ارزیابی اعتبار و دقت آزمون های استخدامی و نظام گزینشی.

1. کاهش و وجدان کاری .

جدول شماره ۲-۴ : هنجارهای موجود در سازمان در شرایط وجود یا عدم وجود ارزیاب عملکرد

نظام صحیح ارزیابی عملکرددر سازمان وجود دارد
نظام صحیح ارزیابی عملکرددر سازمان وجود ندارد

برنامه های آموزشی کارکنان بر اساس نیازهای شغلی، تدوین و اجرا می شود

برنامه های آموزشی ذهنی و بعضا”‌بر اساس نیازهای شخصی تدوین و اجرا می‌گردد

ترفیع کارکنان صرفا”بر اساس لیاقت و شایستگی آن ها‌ است.

ترفیع کارکنان بعضا” بر اساس رابطه و منفعت شخصی است

افزایش حقوق و مزایا معمولا” با میزان عملکرد رابطه دارد . .

افزایش حقوق و مزایا گاها” با میزان رابطه با مقامات و افراد ذی نفوذ سازمان تعیین می‌گردد.

ویژگی‌های شاغل عمدتاً” با نیازهای شغلی منطبق است.

ویژگی‌های شاغل در مواردی با نظرات سرپرست منطبق است.

پرداخت پاداش متناسب با میزان عملکرد کارکنان است

میزان پاداش به نسبت مساوی به کارکنان تعلق می‌گیرد.

کارکنان توانمند و شایسته در سازمان می مانند.

کارکنان توانمند و شایسته سازمان را ترک می‌کنند

قدرت و نفوذ هر فرد در سازمان وابسته به میزان شایستگی ،دانش،مهارت و کارایی وی می‌باشد

قدرت و نفوذ هر فرد در سازمان بعضا” وابسته به چرب زبانی ،نزدیکی با روئساو مقامات و داخل باند بودن می‌باشد.

تعلق،دلبستگی و تعهد کارکنان به سازمان زیاد است.

تعلق، دلبستگی و تعهد کارکنان به سازمان کم است.

قدرت و نفوذ هر فرد در سازمان وابسته به میزان شایستگی ،دانش،مهارت و کارایی وی می‌باشد

قدرت و نفوذ هر فرد در سازمان بعضا” وابسته به چرب زبانی ،نزدیکی با روئساو مقامات و داخل باند بودن می‌باشد.

تعلق،دلبستگی و تعهد کارکنان به سازمان زیاد است.

تعلق، دلبستگی و تعهد کارکنان به سازمان کم است.

انگیزه و روحیه افراد در سازمان در سطح بالایی قرار دارد.

انگیزه و روحیه افراد در سازمان پایین دارد.

رشد و ترقی افراد در سازمان منوط به عملکرد خوب آن ها‌ است.

رشد و ترقی افراد در سازمان در گرو حمایت افراد و ‌گروه‌های ذی نفوذآنها می‌باشد

تشخیص کارکنان شایسته وبا لیاقت از کارکنان کم کار و ضعیف به سادگی میسر است.

تشخیص کارکنان شایسته وبا لیاقت از کارکنان کم کار و ضعیف به سادگی میسرنمی باشند .

اهداف کارکنان و سازمان در یک راستا می‌باشند

اهداف کارکنان و سازمان در یک راستا نمی باشند .

موانع و مشکلات عملکرد مطلوب شناسایی و حل می‌گردد.

موانع و مشکلات عملکرد مطلوب قابل شناسایی نمی باشند.

طبق بررسی های به عمل آمده ده نوع روش ارزیابی عملکرد کارکنان (روش های مرسوم و متداول )شناسایی شده که این روش‌ها عبارتند از (میرسپاسی ، ۲۰۰۷):

1. 1. رتبه بندی

1. 1. مقایسه پذیری

1. 1. درجه بندی

1. 1. توزیع اجباری

1. 1. انتخاب اجباری

1. 1. چک لیست

1. 1. وقایع حساس

1. 1. مقیاس انتظارات رفتاری

1. 1. مقیاس مشاهد رفتار

1. مدیریت بر مبنای هدف

۲-۲۷٫ موانع و مشکلات ارزشیابی کارکنان:

طبق بررسی های به عمل آمده روش اساسی که می‌تواند در کارکرد ابزارهای ارزشیابی کارکنان اخلال ایجاد کند عبارتند از:

1. 1. استانداردهای نامفهوم

1. 1. ملاحظات عمومی در ارزشیابی .

1. 1. تأثیر امیال شخصی.

1. 1. آسان و یا سختگیری .

1. 1. تعصب و جانبداری .

1. محدودیت در رتبه بندی و نمره ارزشیابی.

باعث می شود کارمند ‌در مورد وظایفی که انجام می‌دهد غلو و در نتیجه کارش از ارزشی که دارد ارزشیابی شود.

– بعضی کارشناسان ارزشیابی ذاتاً‌ تمایل به دادن امتیاز زیاد به بعضی وظایف و یا بعکس امتیاز کم به بعضی دیگر دارند که طبعاً هر دو حالت به ارزشیابی متناوب نیاز دارد.

– ضابطه ای که دو گروه یا طبقه بندی ، شغل را مشخص می‌کند دقیق و قاطع نیست بعضی از مشاغل در بیش از یک طبقه می‌تواند قرار گیرند.

در زمان ارزشیابی نباید مشخصات شاغل شغل را با مشخصات خود شغل استفاده کرد مثلاً‌ ممکن است یک نفر لیسانسه، شغل بایگان را اشغال کرده باشد، در این صورت نباید امتیاز درجه تحصیلی لیسانس را برای شغل بایگان در نظر گرفت. .

۲-۲۸٫ موانع و محدودیت های ارزیابی عملکرد:

موانع ارزیابی و تعیین شایستگی کارکنان که البته با اعمال اندیشه مدیریت عملکرد کم رنگ تر خواهد شد را می توان به دو دسته کلی به شرح زیر مستقیم کرد:

۱٫ موانع روانی و رفتاری :

این دسته از موانع به ویژگی های ارزیابی کنندگان مربوط می شود. از جمله اهم این موانع عبارتند از :

الف) تمایل به ارزیابی در حد متوسط^[۴۴]