۲-۲-۱- مقدمه

مرور تحقیقات انجام شده در داخل و خارج کشور نشان می‏ دهد که پژوهش‏های متعدّدی با بهره گرفتن از روش علم‏سنجی انجام گرفته است. اکثر این پژوهش‏ها به بررسی تولید علم کشورهای مختلف، سازمان‏ها و مؤسسات، دانشگاه ها و همچنین حوزه های علمی مختلف پرداخته‏اند.

بررسی مطالعات انجام شده داخلی نشان داد بیشتر این پژوهش‌ها تولیدات علمی ایران و یا دانشگاه‌ها و مؤسسات وابسته به دولت را مورد بررسی قرار داده‌اند و در تعداد محدودی از پژوهش‌ها نیز تولیدات علمی واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی به صورت جزیی مورد توجه قرارگرفته است که در ادامه به تعدادی از این تحقیقات اشاره می‌شود.

۲-۲-۲- مطالعات انجام شده در داخل کشور

تحقیقات انجام شده در داخل کشور را می‌توان در سه سطح کشور، دانشگاه‌ها و مؤسسات وابسته به دولت و دانشگاه آزاد اسلامی مورد بررسی قرار داد.

۲-۲-۲-۱- تحقیقات انجام شده در سطح کشور

اعتماد (۱۳۷۳) در تحقیقی با عنوان تصویر علمی ایران در جهان، به بررسی موقعیّت علمی ایران در جهان، در هشت رشته علمی در زمینه علوم پایه و تعیین توان تحقیقاتی ایران در زمینه تحقیقات دانشگاهی در دو دهه گذشته با بهره گرفتن از پایگاه استنادی علوم پرداخت. نتایج حاصل از مطالعات وی نشان داد که تحقیقات دانشگاهی ایران در سال‏های بعد از رونق قیمت نفت چند برابر شده است. این افزایش برای یک دوره شش ساله (۱۳۵۹-۱۳۵۳) ادامه یافته است. در دوره شش ساله بعد از انقلاب، شروع جنگ، انقلاب فرهنگی و اوج سال‏های جنگ (۱۳۶۵-۱۳۶۰)، عملکرد تحقیقات دانشگاهی کشور، به شدت سقوط کرده و به حداقل رسیده است که در بخش اعظم دوره شش ساله بعد نیز این کاهش دوام یافته است.

عصاره (۱۳۸۰الف) در پژوهشی به بررسی تطبیقی رشد انتشارات علمی ایران در نمایه استنادی علوم در سال‏های ۱۹۸۹-۱۹۸۵ و ۱۹۹۴-۱۹۹۰ و مقایسه نتایج حاصل با شاخص‏های موجود در دیگر کشورها پرداخت. نتایج بررسی وی نشان ‏داد میزان انتشارات علمی ایران در دوره ۱۹۹۴- ۱۹۹۰ بیشتر از دوره ۱۹۸۹-۱۹۸۵ بوده است. درصد مشارکت ایران در سطح جهانی از سال ۱۹۸۵ تا ۱۹۹۴ تقریبا سه برابر افزایش نشان داده است. آمریکا و انگلستان در هر دو دوره، رتبه های اول و دوم مشارکت با نویسندگان ایرانی را داشته‏اند. در بین مجلات هسته حاصل از تحقیق وی هیچ مجله ایرانی یافت نشد.

موسوی (۱۳۸۲) طی پژوهشی با عنوان امکان ارتقای ایران به ده کشور اول تولیدکننده علم به ارزیابی برخی از امکانات کشور برای جهش علمی و رسیدن به ده کشور اول تولیدکننده علم در جهان پرداخته است و در این راستا عوامل تأثیرگذار بر تولید علم و روند آن را در ایران در پنج محور نیروی انسانی بالقوه پژوهشگر، دانشگاه ها و مراکز پژوهشی، انجمن‏های علمی مصوّب، مجلات علمی و سمینارهای علمی مورد بررسی قرار داده است. نتایج پژوهش نشان داد اگر نیمی از اعضای هیئت علمی سالانه حداقل یک مقاله در مجلات نمایه شده توسط مؤسسه اطلاعات علمی چاپ نمایند، با توجه به اینکه ۱۰ تا ۱۵ درصد از پژوهشگران بیش از یک مقاله در سال چاپ می‏ کنند، به آسانی می‏توان به ۱۰ کشور اول تولیدکننده علم رسید.

عصاره و معرفت (۱۳۸۴) در مقاله خود با عنوان مشارکت پژوهشگران ایرانی در تولید علم جهانی در مدلاین، رشد و توسعه آثار و مقالات علمی پژوهشگران در حوزه علوم پایه و بین­رشته‏ای پزشکی در طی سال‏های ۲۰۰۳ تا ۱۹۷۶ در پایگاه مدلاین را مورد بررسی و مطالعه قرار دادند. نتایج پژوهش آن ها نشان داد که مقاله­ها و آثار پژوهشگران ایرانی در پایگاه اطلاعاتی مذکور در طول دوره زمانی مورد بررسی افزایش چشم‌گیری داشته است. تعداد مدارکی که پژوهشگران ایرانی در طی سال‏های مورد بررسی در آن پایگاه به چاپ رسانده اند ۲۶۹۵ مدرک بوده که توسط ۹۳۷۳ نویسنده همکار به چاپ رسیده است.

صبوری (۱۳۸۶) به بررسی تولید علم ایران در سال ۲۰۰۷ پرداخت. نتایج بیانگر آن بود که در این سال از مجموع ۹۰۶۱ مدارک علمی ایران در پایگاه آی‏اس‏آی، ۸۹۳۸ مدرک در علوم پایه، ۳۵۱ مدرک در علوم اجتماعی و ۳۰ مدرک در علوم انسانی و هنر نمایه شده است. بر اساس این پژوهش رشته‏های شیمی، ریاضیات و مکانیک در منطقه و مجموعه کشورهای اسلامی جایگاه ممتاز کسب کرده ‏اند. دانشگاه تهران و دانشگاه علوم پزشکی ایران بیش‏ترین مشارکت را در نمایه سال ۲۰۰۷ نشان می ‏دهند. کشورهای آمریکا، کانادا و انگلستان رتبه های اول تا سوم را در مشارکت علمی با ایران داشته‏اند.

علیجانی و کرمی (۱۳۸۶) در مقاله خود با عنوان بررسی بیست سال تولید علم ایران بر اساس پایگاه اطلاعاتی آی.اس.آی (۱۹۸۷-۲۰۰۶)، وضعیّت تولیدات علمی کشور را با بهره گرفتن از روش علم‏سنجی مورد بررسی قرار دادند. یافته ها نشان داد نزدیک به یک چهارم از تولیدات علمی کشور مربوط به حوزه شیمی و موضوعات مرتبط به شیمی می‏ باشد. دانشگاه تهران و دانشگاه شیراز به ترتیب رتبه های اوّل و دوّم را در بین دانشگاه ها و مؤسسات کشور دارا می‏ باشند. بیش‏ترین مشارکت بین ‏المللی محقّقان کشور در تولید علم با محقّقان کشورهای آمریکا، انگلستان و کانادا بوده است. به طور کلّی تولیدات علمی کشور در این دوره بیست ساله از سال ۱۹۹۰ روندی صعودی طی نموده است. تولیدات علمی کشور در سال‏های ۱۹۸۸-۱۹۸۷ ثابت و در سال ۱۹۸۹ افت داشته است.

نوروزی‏چاکلی و همکاران (۱۳۸۸) در پژوهشی پانزده سال تولید علم ایران در پایگاه‏های مؤسسه اطلاعات علمی در طی سال‌های ۲۰۰۷-۱۹۹۳ را مورد بررسی قرار دادند. یافته ها نشان داد که بیشترین تعداد تولیدات علمی نمایه‏سازی شده ایران در پایگاه وب‏آوساینس در طی دوره پانزده ساله، مربوط به دوره پنج ساله ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۷ بوده است. تنوّع انواع مدارک و زبان تولیدات همواره رو به افزایش بوده، در عین حال بیش‏ترین سهم در بین تولیدات علمی به مقاله اختصاص داشته و بیشتر تولیدات به زبان انگلیسی منتشر شده است. حوزه‏ موضوعی شیمی و علوم وابسته از جمله ‌گروه‌های موضوعی بود که بیش‏ترین سهم را از تولیدات علمی نمایه‏سازی شده ایران در پایگاه وب‏آوساینس به خود اختصاص داده بود. دانشگاه تهران دارای بیش‏ترین تولیدات علمی نمایه‏سازی در این پایگاه بوده است.

۲-۲-۲-۲- تحقیقات انجام شده در سطح دانشگاه‌ها و مؤسسات دولتی

بیگلو و حریری (۱۳۷۶) با مطالعه وضعیّت کمّی تولید اطلاعات علمی اعضای هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی تبریز (۷۴-۶۷)، تولید اطلاعات علمی اعضای هیئت علمی این دانشگاه را با توجّه به رشته تخصّصی و دانشکده محل خدمت مورد بررسی قرار دادند. یافته های پژوهش آن‌ ها نشان داد که از لحاظ توزیع و پراکندگی اعضای هیئت علمی، بیش‏ترین تجمّع مربوط به دانشکده پزشکی است. از نظر توزیع زمینه موضوعی نیز، دانشکده پزشکی با ۵/۶۶ درصد بیش‏ترین اطلاعات را تولید ‌کرده‌است و دانشکده‏های داروسازی، بهداشت و تغذیه، پرستاری و مامایی، پیراپزشکی و دندان‏پزشکی در رده‏های بعدی تولید اطلاعات قرار دارند.