کوزران

۲۵

سنجابی

۸۰

فیروزآباد

عثمان وند

هلشی

۴۶

سر‌فیروز‌آباد

۱۰۳

جلالوند

۵۸

^*مأخذ : (فرمانداری شهرستان کرمانشاه ،۱۳۸۵)
۳-۱۵. تحلیل سیستم حمل و نقل شهری و عوامل طبیعی– اقتصادی، اجتماعی و کالبدی کرمانشاه
۳-۱۵-۱. روند توسعه تاریخی و شکل­ گیری کلان­شهر کرمانشاه
۳-۱۵-۱-۱. دوران قبل از قاجار
مسیر تحولات تاریخی و کالبدی– فضایی شهر کرمانشاه در چهار دوره مشخص قابل تبیین است، این دوره­ها عبارتنداز دوران قبل از قاجار، قاجار، دوره پهلوی و دوره پس از انقلاب می­باشد.
شهرها از طریق دگردیسی سریع خود از مرحله­ «شهر کوچک» به شکل «شهر بزرگ» و سپس «کلان­شهر» و نهایتاً به شکل «شهر- منطقه» در خواهند آمد (عزیزی،۳۲:۱۳۸۲). شهر مرکز اداری و نظامی برای کنترل مملکت، محلی با برج و بارو برای حمایت در مقابل مهاجمان، مرکز تشکیل فرهنگ و تمدن، و بالاخره محل تجارت و تمرکز فعالیتهای اقتصادی در دوره­ های مختلف تاریخ، دلایل برتر اثبات وجود شهر به حساب می­آمده است (عابدین­درکوش،۲۰:۱۳۸۹).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

موقعیت جغرافیایی شهر کرمانشاه در مسیر کاروانهای تجاری بیشترین نقش را در پدیداری و تداوم حیات شهر داشته است. ولی ساختار طبیعی محیط در جانمایی هسته اولیه سهم خاص خود را ایفا نموده است. وجود ارتفاعات در شمال و جنوب و دشت وسیع که شرق و غرب کرمانشاه را در برگرفته است، بستر طبیعی و جهت­دهنده شکل­ گیری شهر و توسعه آن در ادوار مختلف بوده است (برومندسرخابی، ۱۷۴:۱۳۸۸). به مانند سایر شهرهای ایران مسیر تاریخی نسبتاً مشابه و همچنین دارای ساختار اولیه مشخصی است که منطبق با همان الگوی کهندژهای ادوار میانه است. ارگ حکومتی، مسجدجامع، بازار و راه ارتباطی چهار عنصر اصلی این کهندژ بوده است (گزارش طرح جامع شهر کرمانشاه،۱۳۷۶). بدین ترتیب که «محله مرکزی شهر» به عنوان «کهندژ»، مجموعه محلات پیرامون آن به مثابه «شارستان» و مزارع و باغات اطراف نیز بخش «ربض» را در این شهر شکل می­دادند (برومندسرخابی،۱۸۱:۱۳۸۸). منطقه کرمانشاه همواره طی دوران مختلف مورد حمله مغولان، ایلخانان، اعراب، عثمانیان و غیره قرارگرفته و به کلی ویران ­شده است. شهر پس از هر ویرانی، در نقطه دیگری با فاصله­ای نه چندان دور از محل قبلی خود، ساخته می­شده است که آخرین آن در عهد زندیه اتفاق می­افتد. سپس ساکنان شهر به مناطق اطراف مهاجرت کرده و گروهی به سه دهکده «فیض­آباد، چنانی و برزه­دماغ» در مجاورت رودخانه آبشوران روی آوردند و شهری جدید که «کرمانشاه» نامیده شد را بنا نهادند. ویرانه­های شهر رها شده نیز، «کرمانشاه کهنه» نامیده شد. در واقع شکل­ گیری هسته اولیه و توسعه کالبدی شهر می­باشد. کرمانشاه به عنوان یک شهر مهم و مرکز حکومتی، با دوران حکومت «محمدعلی میرزا دولتشاه» آغاز می­ شود. مهمترین توانایی شهر قرارگرفتن در مسیر شاهراه ارتباطی و عبور زوار از این شهر می­باشد که می­توان آن را طلایی­ترین دوران شهر کرمانشاه نامید (برومندسرخابی،۱۶۹:۱۳۸۸-۱۶۷).
۳-۱۵-۱-۲. دوران قاجاریه
در این دوره شهر رونق و رشد خاصی می­یابد و آثاری چون دیوانخانه شهر، میدان توپخانه؛ سربازخانه شهری و حمام­ها و مساجد متعدد احداث می­ شود. کرمانشاه کنونی بازمانده و صورت استمرار یافته حکمرانی دولتشاه است. توسعه شهر در اواخر قاجار به خارج از دروازه­های شهر انتقال یافت و محدوده حصار قدیمی را در نوردید. شهر کرمانشاه در این دوران دارای جمعیتی در حدود ۶۰۰۰۰ نفر می­ شود. در سال ۱۸۵۰، نقشه­ای از موقعیت شهر کرمانشاه تهیه گردید که براساس آن شهر، در پنج کیلومتری غرب رودخانه قره­سو واقع شده ­است. و از هر طرف با دیوار خشتی محصور است. طول شهر از شمال­شرق به جنوب­غرب ۱۵۰۰متر و عرض آن از شمال به جنوب در حدود ۱۲۰۰ متر است. شهر به ۶ محله به نامهای فیض­آباد، توی­شهر، علاف­خانه، برزه­دماغ، محله ملاعباس­علی و قره­باغ تقسیم شده و دارای ۷ دروازه است (گزارش طرح جامع شهر کرمانشاه،۱۳۷۶). در واقع قدیمی‌ترین ناحیه شهر، اطراف بازار و محله‌های فیض‌آباد، برزه‌دماغ است که دارای کوچه‌های تنگ و پرپیچ و خم هستند. با گسترش شهر و اضافه شدن محلات جدید کم‌کم شهر از آن حالت بافت متراکم و متمرکز در اطراف بازار و مسجد جامع خارج شده و به تدریج در امتداد جاده اصلی و تاریخی شهر رو به گسترش نهاد. از طرف دیگر با از بین رفتن آثار باقی مانده از دروازه‌های قدیم و برج و باروی آن، شهر در اطراف هسته مرکزی نیز دارای رشد بی‌رویه‌ای بوده است (گزارش سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کرمانشاه،۱۳۹۳).
۳-۱۵-۱-۳. دوره پهلوی
ساختار فضاهای شهری و محله­ای با ورود اتومبیل و حضور خیابان دگرگون شد. همزمان با این تحول، تغییر «اقتصاد» و «فرهنگ» و «تکنولوژی ساخت»، کالبد و سیمای شهر که فضاهای شهری را تعریف می­ کنند نیز دگرگون گشت. همه عرصه ­های عملکردی و کالبدی شهر را نیز تحت­الشعاع قرار داد. در گذشته که، رشد و توسعه شهر به صورت طبیعی و ارگانیک، امکان پذیر بود با فروریختن دیوارها و باروها، در راستای خیابانهای جدید در جهات مختلف گسترش یافت (برومندسرخابی،۲۸۳:۱۳۸۸). این دگرگونی­ها، حاصل دخالت در بافت­های شهری از سال ۱۳۰۴ می­باشد که از طریق اجرای نقشه­های گذربندی و توسعه و اصلاح برخی معابر، برخورد با مراکز تاریخی شهرها آغاز شد. حاصل این برخورد بی­توجهی به ساختار کالبدی شهر و ایجاد ساختارهایی نه بر پایه ضرورت­های واقعی بلکه بدون توجه به ویژگی­های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه بوده است (گزارش اداره راه و شهرسازی کرمانشاه،۱۳۷۶). همچنین با ورود وسایط نقلیه موتوری به شهر کرمانشاه به منظور دسترسی به درون محلات «فیض­آباد»، «برزه­دماغ» و «چنانی»، طرح احداث «خیابان مدرس» به اجرا درآمد. نتیجه این اقدام، تقسیم شدن بازار به دو پاره­شرقی و غربی بود. در این سالها «خیابان جلیلی» نیز از شمال به جنوب احداث شد. پیامد ظاهرشدن این خیابان، تقسیم شدن پاره­شرقی بازار به دو بخش بود (برومندسرخابی،۲۸۳:۱۳۸۸). احداث «خیابان جوانشیر» (ضلع غربی خیابان مدرس) نیز «بازار توپخانه» را از «راسته بازار علافخانه» جدا نمود. ارتباط بافت کهن با بخش میانی شهر، توسط خیابانها، منقطع شد، «سلسله مراتب» و «توالی فضایی» بین مرکزیت شهر و درونی­ترین فضای محله ضعیف و کمرنگ گردید (برومندسرخابی،۲۸۴:۱۳۸۸). به طور کلی فضاهای شهری به نوعی روحیه «درونگرایی» و متراکم داشته، و همچنین پیوسته و عمدتاً ریزدانه بودند. در حالیکه بعد از حضور خیابان و سواره­­روها، فضاهای شهر محصوریت دیرین را از دست داده، دانه­ها درشت و بافت و کالبد به صورت مجزا و از هم گسیخته شکل پیدا کردند (برومندسرخابی،۲۶۶:۱۳۸۸).
اقدامات جدید در شهرسازی در کرمانشاه موجب تحولات چشمگیری در سازمان فضایی و ساختار کالبدی شهر می­گردد. این دوره را می­توان به دو دوره تقسیم نمود:
۳-۱۵-۱-۳-۱. دوره پهلوی اول (۱۳۲۰-۱۲۹۹)
این دوره مقارن با فاصله جنگ جهانی اول و دوم است. شهرنشینی جدید در کرمانشاه توسعه یافته و ایجاد خیابان­های جدید و تعریض و توسعه معابر، ایجاد میادین و پارک­ها و همچنین ایجاد محلات با سبک معماری خاص موجب گشت که ساختار کالبدی شهر کاملاً دگرگون شود. خصوصیات کلی شهر عبارت است از:
پهن کردن خیابان­ها و ایجاد میدان­های شهر.
توسعه فضاهای نظامی در اطراف شهر شامل پادگان­ها و مراکز نظامی، توسعه محلات مسکونی شهر از سال ۱۳۰۰ به بعد در قسمت­ های جنوب و مرتفع شهر و شکل­ گیری محلات جدید (شریعتی، فردوسی و غیره).
ایجاد خیابان مدرس در سال ۱۳۱۴ از شمال­شرقی شهر به سوی جنوب­غربی امتداد پیدا کرده و مستقیماً از قلب شهر قدیم گذشته و تا ناحیه جنوب شهر کشیده شد (میدان آزادی فعلی تا میدان فردوسی فعلی). همچنین بناهای دو طبقه در اطراف آن و قطع ساختار کالبدی بازار و شهر.
ایجاد خیابان شریعتی (پهلوی­سابق) که توسعه شهر را به سمت شرق و در امتداد شمال و جنوب موجب شد.
ساخت و ساز گاراژها در انتهای شمال شهر، کنار جاده همدان- تهران.
توسعه به سمت جنوب شهر تا دره آبشوران.
روی کارآمدن حکومت پهلوی و آغاز روند مدرنیزاسیون باعث رشد و گسترش شهر کرمانشاه نگردید. عواملی که باعث توسعه نه چندان زیاد شهر کرمانشاه شد و یا مهمترین تحولات ­کالبدی شهر کرمانشاه در این دوره، محدود کردن شهر توسط خیابان مدرس (سپه سابق) بود، که از شمال­­شرق به طرف جنوب­غربی ادامه دارد و مهمترین مسیر داخلی آن زمان بود را قطع کرده و سبزه­میدان یا میدان توپخانه ­را از شکل آن زمان خارج و تغییر عملکرد وسیعی را در منطقه باعث گردیده و زمینه را برای انزوای بازار قدیم با هجوم به بدنه­های خیابانی فراهم نمود و عامل کم­توانی بازار گردید. در واقع بازار قدیم شهر محور اصلی حیاتی آن را تشکیل می­داده است. به طور کلی بین سال­های ۱۲۹۹ تا ۱۳۲۰ ه.­ش تغییرات جدیدی از جمله احداث خیابان­ها و میادین جدید، احداث گاراژها در منتهی­الیه شهر به شکل مسکونی و خشکاندن باغ­ها و ایجاد منازل مسکونی در آنها ایجاد گردید.
شکل (۳-۳): سیمای راه ­ها و محله ­بندی شهر کرمانشاه در سال ۱۲۹۸ه.ش (۱۹۱۹میلادی)
^*مأخذ: (گزارش سازمان میراث فرهنگی، صنایع­دستی و گردشگری کرمانشاه،۱۳۹۳)
۳-۱۵-۱-۳-۲. دوره پهلوی دوم (۱۳۷۵-۱۳۲۰)
با شروع جنگ جهانی دوم، شهر در میان منطقه­ای متأثر از آشوبها و بی­نظمی­های قبیله­ای- عشیره­ای، قرار گرفت و جاده اصلی کرمانشاه- سنندج بسته شد و شهر به یک پایگاه نظامی تبدیل گردید (برومندسرخابی ،۲۷۱:۱۳۸۸). با آغاز سلطنت پهلوی دوم این دوره را می­توان اساس تشکیل کرمانشاه جدید و فعلی دانست. در این دوران رشد شهر در درون باغ­ها کماکان ادامه می­یابد. بین سالهای ۱۳۳۵-۱۳۲۰شهر رشدی اساسی داشت. تغییرات کالبدی و خصوصیات کلی شهر عبارتنداز:
توسعه قابل ملاحظه شهر به سوی جنوب، جنوب­غربی و غرب.